Της Γεωργίας-Αλεξάνδρας Καλογεροπούλου,
Το Σουρεαλιστικό κίνημα θεωρείται ότι ξεκίνησε με το Σουρεαλιστικό Μανιφέστο του Γάλλου ποιητή και κριτικού Andre Robert Breton, το οποίο εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 1924. Ο Breton όριζε τον σουρεαλισμό ως «καθαρό ψυχικό αυτοματισμό». Το κίνημα άνθισε τη χρονική περίοδο του Mεσοπολέμου. Η κύρια επιρροή του ήταν ο Ντανταϊσμός, ο οποίος αντετίθετο στον πόλεμο και στον αισθητισμό που του επέβαλε η καπιταλιστική κοινωνία και υποστήριζε τον παραλογισμό, τον αυθορμητισμό και την άρνηση. Η βασική ιδέα του Σουρεαλισμού είναι το ασυνείδητο και πώς αυτό ανοίγει τους ορίζοντες του μυαλού πέρα από τα στενά όρια του ορθολογισμού.
Ήδη από το 1917 αποτέλεσαν έμπνευση για τον σουρεαλισμό οι πίνακες του Giorgio de Chirico, οι οποίοι έδειχναν τοποθεσίες δρόμων με μια παραισθησιολογική χροιά. Η επιρροή του έφτασε στους σουρεαλιστές μέσω του Γερμανού ντανταιστή Max Ernst που μετακόμισε στο Παρίσι το 1922, όταν το κίνημα του Ντάντα ήλθε στο τέλος του. Τα κολλάζ του Ernst ενίσχυσαν τη φαντασία του Breton, ο οποίος είχε μελετήσει το έργο του Sigmund Freud και ενέταξε στο κίνημα πολλές από τις θεωρίες και πρακτικές του.
Κάποιες από αυτές ήταν η ύπνωση και ο ψυχολογικός αυτοματισμός, δηλαδή oi ακούσιες ενέργειες και διαδικασίες που προκύπτουν από τον ασυνείδητο νου, όπως για παράδειγμα το όνειρο. Το ασυνείδητο είναι το μέρος στο οποίο αποθηκεύονται σκέψεις και συναισθήματα που δεν βρίσκονται στη συνείδηση. Η φροϋδική αντίληψη περί ονείρων είναι ότι εκεί εκφράζονται κωδικοποιημένοι ασυνείδητοι φόβοι, επιθυμίες και συγκρούσεις που μπορούν να αποκρυπτογραφηθούν και στη συνέχεια να αναλυθούν.
Ακολούθως, ο Freud υποστηρίζει ότι η νεύρωση πρoέκυπτε από συγκρούσεις και διαταραχές που δεν έχουν επιλυθεί στην πρώιμη παιδική ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη. Πολλοί σουρεαλιστές στηρίχτηκαν σε αυτή τη θεωρία και δημιούργησαν έργα με θέματα τη βία και την ελεύθερη έκφραση της σεξουαλικότητας (εκτός αυτής της ομοφυλοφιλικής). Για παράδειγμα, ο Max Ernst και o Andre Masson συμπεριέλαβαν εικόνες σεξουαλικής βίας. Ο Masson, συγκεκριμένα, αποτύπωσε τις δικές του ασυνείδητες σκέψεις με τα διαμελισμένα και κατακερματισμένα, γυμνά γυναικεία σώματα, μαχαίρια, ψάρια, πουλιά και κομμένα ρόδα.
Άλλοι δύο φροϋδικοί μηχανισμοί που αξιοποιήθηκαν ήταν η μετατόπιση, η οποία είναι η αντικατάσταση συμβόλων με αντικείμενα ή έννοιες για να συγκαλύψει την αληθινή φύση των ονειρεμένων σκέψεων. Κάποια κοινά σύμβολα των ονείρων είναι τα μαχαίρια και τα κουτιά ως σύμβολα για τα ανδρικά και τα γυναικεία γεννητικά όργανα αντίστοιχα. Ο δεύτερος μηχανισμός είναι η συμπύκνωση, η απουσία λογικής σύνδεσης ή αναδιάταξης πολλαπλών συσχετίσεων που ταυτίζονται με ένα αντικείμενο ή εικόνα. Ο Freud θεωρούσε ότι η γλώσσα και ο πολιτισμός προσδιορίζουν τον συμβολισμό των ονείρων και ότι υπάρχουν κοινά σύμβολα στα όνειρα στην πλειονότητα των ανθρώπων, όπως και στα παραμύθια και στη λαογραφία.
Η έννοια του φετίχ είναι, επίσης, κάτι που απασχόλησε τους σουρεαλιστές. Το φετίχ είναι ένα αντικείμενο που σχετίζεται με υπερφυσικές δυνάμεις, για τον Freud είναι ένα φαλλικό υποκατάστατο, δηλαδή το αγόρι θεωρεί ότι η μητέρα του που δεν έχει τα ίδια γεννητικά όργανα με αυτόν είναι αποτέλεσμα ευνουχισμού. Επειδή αυτή η συνειδητοποίηση του προκαλεί άγχος, αντικαθιστά την έλλειψη πέους με ένα αντικείμενο όπως ένα πόδι ή ένα παπούτσι. Ο Dali βασίστηκε στη θεωρία αυτή για τη δημιουργία της ιδέας των σουρεαλιστικών αντικειμένων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των σουρεαλιστικών αντικειμένων είναι το “Slipper Spoon” του Breton, που είναι ένα τασάκι με τη μορφή κουταλιού προσαρτημένο πάνω σε ένα παπούτσι.
Πολύ σημαντική συμβολή στη σουρεαλιστική τέχνη είχαν και τα Φροϋδικά ολισθήματα, δηλαδή τα έργα που ενώ έδιναν την εντύπωση για κάτι συγκεκριμένο, στην πραγματικότητα εννοούσαν κάτι τελείως διαφορετικό. Με αυτό τον τρόπο έδειχναν την επιρροή του ασυνείδητου νου στην εκφραστική δυνατότητα του ανθρώπου και τη συμπεριφορά του.
Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι οι σουρεαλιστές δεν ασχολήθηκαν με αυτές τις ψυχολογικές θεωρίες με σκοπό τη θεραπεία των ψυχικά αρρώστων, αλλά ως έμπνευση για τις καλλιτεχνικές δημιουργίες τους. Πίστευαν ότι η αποτύπωση του ασυνείδητου είχε απελευθερωτική δύναμη. Επιπροσθέτως, τους ασκήθηκε κριτική για τον τρόπο που αποτύπωναν τις ασυνείδητες σκέψεις τους, διότι είχαν αναπτύξει μία επιφανειακή προσέγγιση του όρου ασυνειδήτου και δεν εμβαθύναν περισσότερο πέρα από τα προφανή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Surrealism and psychoanalysis, smarthistory.org, διαθέσιμο εδώ
- Surrealism & Freud: A Guide to Psychoanalysis Links, διαθέσιμο εδώ
- Surrealism History, history.com, διαθέσιμο εδώ
- What Is Dada Art?, thoughtco.com, διαθέσιμο εδώ
