Του Λάμπρου Κουρή,
Σε αυτό το άρθρο, θα αναφερθούν τα γεγονότα από την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους μέχρι την ανακατάληψή της από τους Παλαιολόγους. Θα πάμε, όμως, κατευθείαν μετά την άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους, για να αναφέρουμε τα γεγονότα αυτής της περιόδου, σχετικά με την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, με τη δυναστεία των Λασκάρεων.
Πριν επικεντρωθούμε στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας, αξίζει να πούμε για τον τεμαχισμό της Αυτοκρατορίας από τους Σταυροφόρους. Ο τίτλος του Αυτοκράτορα, η Κωνσταντινούπολη και ένα μεγάλο μέρος της πρώην Αυτοκρατορίας δόθηκαν στον Κόμη Βαλδουίνο της Φλάνδρας. Τα υπόλοιπα εδάφη δόθηκαν στη Βενετία και στους Σταυροφόρους. Η Βενετία κέρδισε τα περισσότερα εδάφη, αλλά απομακρύνθηκε από πολλά, επειδή ο μικρός πληθυσμός της δεν της επέτρεπε να στέλνει πολλούς στρατιώτες σε μακρινά εδάφη. Περιορίστηκε σε λιμάνια, ώστε να ελέγχει το εμπόριο. Τα λιμάνια ήταν η Ραγούσα της Κροατίας, το Δυρράχιο, τα νησιά του Ιονίου, η Μεθώνη, η Κορώνη, η Κρήτη και πολλά εδάφη στο Αιγαίο, όπως η Εύβοια και η Άνδρος. Αυτά στα Βαλκάνια. Στη Μικρά Ασία πήρε την Καλλίπολη, τη Ραιδεστό, την Ηράκλεια και την Αδριανούπολη. Ο υποτελής του Βαλδουίνου, Βονιφάτιος Μομφερατικός, έλαβε τη Μακεδονία, με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Κατέβηκε νότια, μέχρι την Πελοπόννησο. Εκεί, ίδρυσε μικρά κράτη, έμμεσα υπαγόμενα στον Βαλδουίνο. Αυτά τα κρατίδια ήταν οι αρχοντίες της Βοδονίτσας, της Γραβιάς, το δουκάτο της Αθήνας και της Θήβας και το πριγκιπάτο της Αχαΐας. Στις κατακτημένες περιοχές, οι Σταυροφόροι επέβαλαν το δικό τους σύστημα διακυβέρνησης, χωρίς να νοιαστούν για το προηγούμενο.
Αφού αναφέραμε τα Σταυροφορικά κράτη, σειρά έχουν το Δεσποτάτο της Ηπείρου, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και, τέλος, η Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Στην Ήπειρο πήγε ο Μιχαήλ Άγγελος Κομνηνός. Το κράτος που ίδρυσε εκτεινόταν από το Δυρράχιο μέχρι τη Ναύπακτο. Το κράτος της Τραπεζούντας ιδρύθηκε από τους αδερφούς Αλέξιο και Δαυίδ Κομνηνό και, αργότερα, επεκτάθηκε σε όλη τη νοτιοανατολική ακτή της Μαύρης Θάλασσας. Στις ακτές της δυτικής Μικράς Ασίας ιδρύθηκε η Αυτοκρατορία της Νίκαιας υπό τον Θεόδωρο Λάσκαρη. Όποιος βυζαντινός άρχοντας ίδρυσε δικό του μικρό κράτος, ηττήθηκε.
Με την ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας, εμφανίστηκε μια νέα ελπίδα, αυτή της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης. Το ίδιο ήθελαν να κάνουν και οι Ηπειρώτες και οι Τραπεζούντιοι, αλλά θα επικεντρωθούμε στη Νίκαια. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν και το 1205. Εκείνη τη χρονιά, έγινε μάχη κοντά στην Αδριανούπολη, μεταξύ των στρατών του Βαλδουίνου και του Τσάρου της Βουλγαρίας Καλογιάν. Οι Βούλγαροι νίκησαν και ο Βαλδουίνος συνελήφθη και δεν επέστρεψε ποτέ. Ο Θεόδωρος Λάσκαρης επωφελήθηκε και ανακατέλαβε πολλά εδάφη στη Μικρά Ασία. Τον χειμώνα του 1206, έγινε επίθεση των Λατίνων κατά της Νίκαιας. Οι Βυζαντινοί έλαβαν βοήθεια από τους Βουλγάρους και ο πόλεμος τελείωσε την άνοιξη του επόμενου έτους, με ηττημένο τον Ερρίκο, αδερφό του Βαλδουίνου. Το 1208, ο Θεόδωρος στέφθηκε Αυτοκράτορας.
Με τις συνεχείς αλλαγές, ξέσπασε πάλι πόλεμος, λίγα χρόνια αργότερα. Η Νίκαια έπρεπε να αντιμετωπίσει τους Λατίνους μαζί με τους Σελτζούκους. Οι δεύτεροι υποτίθεται πως ήθελαν να βοηθήσουν τον Αλέξιο Γ΄ να αναλάβει πάλι την εξουσία. Ο μόνος που μπορούσε να βοηθήσει τον Θεόδωρο ήταν ο Λέων Γ΄ της Μικρής Αρμενίας (Κιλικία), αλλά δεν μπορούσε να στείλει υλική βοήθεια. Την άνοιξη του 1211, οι Σελτζούκοι ηττήθηκαν, ο Σουλτάνος πέθανε και ο Αλέξιος συνελήφθη και οδηγήθηκε σε μοναστήρι. Μετά από μια ήττα των Βυζαντινών της Νίκαιας σε μάχη με τους Λατίνους και τους Τραπεζούντιους και χρόνια μαχών, συνήφθη ειρήνη στο Νυμφαίο, στα τέλη του 1214. Η Νίκαια ήταν νικήτρια και ο Θεόδωρος απέκτησε κύρος που του επέτρεπε να διεκδικεί την Κωνσταντινούπολη.
Το 1222 ανέλαβε ο Ιωάννης Βατάτζης και άρχισε νέες επιθέσεις. Μέχρι το 1225, είχε σχεδόν διώξει τους Λατίνους από τη Μικρά Ασία και κατέλαβε τη Σάμο, τη Χίο, τη Λέσβο, την Ικαρία και την Κω. Τέλος, υποχρέωσε τη Ρόδο σε υποτέλεια και κατέλαβε, για λίγο, την Αδριανούπολη. Ο Αυτοκράτορας της Θεσσαλονίκης, όμως, Ιωάννης Άγγελος, έπεισε τους κατοίκους της πόλης να διώξουν τους Νικαιώτες και να συμμαχήσουν με αυτόν. Η Νίκαια και η Βουλγαρία συμμάχησαν κατά των Λατίνων για επίθεση προς την Κωνσταντινούπολη. Αυτή η ενέργεια απέτυχε, γιατί εστάλη βοήθεια από το πριγκιπάτο της Αχαΐας και πέθανε ο Ιωάννης Ασάν το 1241, με αποτέλεσμα την ακύρωση της συμμαχίας. Η Παπική Εκκλησία ήταν εχθρός της Νίκαιας και εχθρός του Πάπα ήταν και ο Γερμανός Αυτοκράτορας Φρειδερίκος Β΄, άρα, το λογικό ήταν μια συμμαχία των δυο εχθρών του Πάπα. Ο Ιωάννης παντρεύτηκε την Κωνστάντζα, μετά τον θάνατο της πρώτης γυναίκας του, Ειρήνης. Ο Ιωάννης Βατάτζης πέτυχε την παραίτηση του Ιωάννη Αγγέλου από τον τίτλο του αυτοκράτορα και τον περιορισμό του σε δεσπότη της Θεσσαλονίκης. Το 1243 έφτασαν οι Μογγόλοι στην Ανατολία, και η Νίκαια με το Σουλτανάτο του Ικονίου ίδρυσαν συμμαχία, αλλά δεν πολέμησαν, γλυτώνοντας μόνο με πληρωμή φόρου υποτέλειας. Μέχρι τον Δεκέμβριο του 1246, στα Βαλκάνια είχε γίνει κι άλλη προέλαση της Νίκαιας. Κατέλαβαν τις Σέρρες, το Κιουστεντήλ, τα Σκόπια, την Πελαγονία και τον Πρόσακο. Τέλος, κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη. Λιγότερο από 6 χρόνια μετά, το 1252, έληξε ο πόλεμος με την Ήπειρο, η οποία ηττήθηκε και η Νίκαια πήρε τα Βελεσά και τον Πρίλαπο.
Μετά από όλες αυτές τις νίκες και τη σοβαρή εξωτερική και εσωτερική πολιτική, το μόνο που μπορούσε να τον βγάλει εκτός ήταν ο θάνατος. Πέθανε στις 3 Νοεμβρίου του 1254. Διάδοχος ήταν ο Θεόδωρος Β΄ Δούκας-Λάσκαρης. Μετά από πολλούς μήνες πολέμου με τη Βουλγαρία, ο Βούλγαρος Τσάρος παραδόθηκε, υπεγράφη συνθήκη τον Μάιο του 1256 και δόθηκαν στη Νίκαια οι περιοχές Πρίλαπος, Δίβρα, Τζέπαινα και Βελεσά. Την ίδια χρονιά, πάρθηκαν και τα Σέρβια. Μέχρι τον θάνατό του, το 1258, είχε να αντιμετωπίσει την επανάσταση των Αλβανών και την επίθεση των Ηπειρωτών, οι οποίοι υποκίνησαν τους πρώτους σε επανάσταση, αλλά και την εχθρότητα των ευγενών, γιατί υποστήριξε τα λαϊκά στρώματα. Η εχθρότητα κατά του Θεοδώρου εκδηλώθηκε με τη φυγή του Μιχαήλ Παλαιολόγου στους Σελτζούκους, με σκοπό την ανατροπή του Θεοδώρου. Ο Μιχαήλ απέτυχε, όταν παρενέβησαν οι Μογγόλοι και αναγκάστηκε να ορκιστεί υποταγή στον Αυτοκράτορα. Ο Θεόδωρος πέθανε τον Αύγουστο του 1258 και τον διαδέχθηκε ο οκτάχρονος γιος του Ιωάννης, με επίτροπο τον Γεώργιο Μουζάλωνα. Ο Μουζάλων δολοφονήθηκε και στη θέση του πήγε ο Μιχαήλ. Διορίστηκε συμβασιλέας του ανήλικου Ιωάννη τα Χριστούγεννα του 1258 ή την Πρωτοχρονιά του 1259. Ο κίνδυνος που αντιμετώπισε ο Μιχαήλ Η΄ ήταν μεγάλος. Το 1259, έγινε μάχη στην Πελαγονία και οι αντίπαλοι ήταν οι ακόλουθοι: το Δεσποτάτο της Ηπείρου, με αρχηγό τον Μιχαήλ Β΄, το Βασίλειο της Σικελίας με τον Βασιλιά Μανφρέδο, η Αχαΐα με τον Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο και Σέρβοι και Αλβανοί.
Ο Μιχαήλ Η΄ είχε βοήθεια από Κουμάνους και Σελτζούκους μισθοφόρους. Είχε, όμως, και πολύ ικανούς στρατηγούς και λόγω αυτών μπόρεσε να νικήσει όλους τους αντιπάλους του. Μετά από τη νίκη στην Πελαγονία, άρχισαν οι προετοιμασίες για την επίθεση στην Κωνσταντινούπολη. Στις 13 Μαρτίου του 1261, υπεγράφη συνθήκη στο Νυμφαίο με τη Γένοβα, για την αποτροπή της Βενετίας να κάνει οποιεσδήποτε κινήσεις. Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης έγινε λίγους μήνες μετά. Στις 25 Ιουλίου, ο στρατηγός Αλέξιος Στρατηγόπουλος ήταν σε αποστολή αναγνώρισης στα σύνορα με τη Βουλγαρία και έμαθε ότι οι περισσότεροι Λατίνοι υπερασπιστές της Πόλης έλλειπαν. Εκείνο τον μήνα, η Αυτοκρατορία αντεπιτίθεται και καταλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη. Οι Λατίνοι κάτοικοι, ο Λατίνος Πατριάρχης και ο Βαλδουίνος Β΄ φεύγουν. Στις 15 Αυγούστου, μπαίνει επίσημα στη Βασιλεύουσα ο Μιχαήλ Η΄ και στέφεται Αυτοκράτορας.
Αυτή ήταν η περιπετειώδης εποχή της πενηνταεπτάχρονης προσπάθειας των βυζαντινών κρατών να πάρουν πίσω την Κωνσταντινούπολη. Μια περίοδος μαχών και κινήσεων συμμαχίας, κάποιες φορές αναποτελεσματικών, που στο τέλος είχαν το επιθυμητό αποτέλεσμα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ι. Καραγιαννόπουλος (2001), Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.
- Vasiliev A.A. (2006), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 325-1453, Αθήνα: Εκδόσεις Πελεκάνος.
