Της Εβελίνας Μάστουρα,
Η 24η Οκτωβρίου κάθε έτους, έχει οριστεί ως η Παγκόσμια Ημέρα των Ηνωμένων Εθνών, ενός διεθνούς οργανισμού που έχει ως σκοπό την επούλωση των ανισοτήτων, την εξάλειψη των διαιρέσεων και την παγκόσμια οικοδόμηση της ειρήνης. Με αφορμή τον μαινόμενο πόλεμο μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς, τις διαδοχικές συνεδριάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, αλλά και τις πρόσφατες δηλώσεις του Αντόνιου Γκουτέρες, Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, που προκάλεσαν πλήθος αντιδράσεων από την πλευρά της ισραηλινής διπλωματίας, το παρόν άρθρο θα επιχειρήσει μια ευσύνοπτη παρουσίαση της διαδικασίας επίλυσης διεθνών κρίσεων στο πλαίσιο του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών.
Γενικά για την απαγόρευση χρήσης βίας: Η απαγόρευση χρήσεως βίας τέθηκε για πρώτη φορά σαν νομική υποχρέωση των κρατών στο Σύμφωνο Briand-Kellogg του 1928 (General Treaty Instrument of National Policy), που μάλιστα λόγω της εθιμικής του καθιέρωσης αποτέλεσε μία από τις νομικές βάσεις της κατηγορούσας αρχής για τη στοιχειοθέτηση των εγκλημάτων της ναζιστικής Γερμανίας και τον χαρακτηρισμό τους ως «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας». Στο πεδίο του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (εφεξής Χάρτης Η.Ε.) η απαγόρευση εξαγγέλλεται στο άρθρο 2 παράγραφος 4, κατά το οποίο: «Όλα τα Μέλη στις διεθνείς τους σχέσεις θα απέχουν από την απειλή ή τη χρήση βίας, που εκδηλώνεται εναντίον της εδαφικής ακεραιότητας ή της πολιτικής ανεξαρτησίας οποιουδήποτε κράτους είτε με οποιαδήποτε άλλη ενέργεια ασυμβίβαστη προς τους Σκοπούς των Ηνωμένων Εθνών». Ως προς το κανονιστικό εύρος της έννοιας της βίας, σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, σ ’αυτή περιλαμβάνεται τόσο η άσκηση ένοπλης βίας, όσο και περιπτώσεις έμμεσης επίθεσης, όπως η οικονομική πίεση που ασκείται από τα οικονομικά ισχυρά κράτη προς τα ασθενέστερα. Ακόμη, γίνεται δεκτό ότι τα εθνικά-απελευθερωτικά μέτωπα νομιμοποιούνται να αποκρούουν με βία τις αποικιακές δυνάμεις και τις δυνάμεις κατοχής.
Αποκλίσεις από την αρχή: Α) Εξαίρεση από την εν λόγω βασική αρχή, αποτελούν τα οριζόμενα στο άρθρο 51 του Χάρτη Η.Ε., που αναφέρει τα εξής: «Καμιά διάταξη αυτού του Χάρτη δε θα εμποδίζει το φυσικό δικαίωμα της ατομικής ή συλλογικής νόμιμης άμυνας, σε περίπτωση που ένα Μέλος των Ηνωμένων Εθνών δέχεται ένοπλη επίθεση, ως τη στιγμή που το Συμβούλιο Ασφαλείας θα πάρει τα αναγκαία μέτρα για να διατηρήσει τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Τα μέτρα που θα παίρνουν τα Μέλη των Ηνωμένων Εθνών κατά την άσκηση αυτού του δικαιώματος της νόμιμης άμυνας θα ανακοινώνονται αμέσως στο Συμβούλιο Ασφαλείας, και σε καμία περίπτωση δε θα θίγουν την εξουσία και την υποχρέωση που έχει το Συμβούλιο Ασφαλείας, σύμφωνα με αυτόν το Χάρτη, να αναλαμβάνει οποτεδήποτε τη δράση που κρίνει αναγκαία για τη διατήρηση ή για την αποκατάσταση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας». Η συγκεκριμένη διάταξη καθιερώνει το δικαίωμα ατομικής και συλλογικής άμυνας των κρατών, που επικαλούνται κατά πάγια πρακτική, όταν πρόκειται να προβούν στην λήψη βίαιων μέτρων.
Ειδική μνεία, θα πρέπει να γίνει στην συλλογική άμυνα που προϋποθέτει α) ελεύθερη συναίνεση των συμμετεχόντων κρατών και β)πρόβλεψη ότι η επίθεση ενός από τα συμβαλλόμενα μέρη θα αποτελεί επίθεση κατά όλων των μετεχόντων κρατών (άρθρο 5 Συνθήκης του ΝΑΤΟ). Σημαντικότερη έκφανση του δικαιώματος συλλογικής άμυνας εκτός από τα Ηνωμένα Έθνη, είναι το Βορειοανατολικό Σύμφωνο ή Ατλαντική Συμμαχία (ΝΑΤΟ) του 1949. Ωστόσο, επισημαίνεται ότι σύμφωνα με Ψήφισμα που υιοθετήθηκε από το Ινστιτούτο Διεθνούς Δικαίου στη Σύνοδο του Σαντιάγκο της Χιλής, και τα δύο δικαιώματα δρομολογούνται από το στοχευμένο κράτος (target state) μόνο σε περιπτώσεις πραγματικής ή προφανώς επικείμενης ένοπλης επίθεσης (actual or manifestly imminent armed attack) και εφόσον δεν υπάρχει εναλλακτική δυνατότητα αποτροπής ή ανακοπής της επιθέσεως. Η ένοπλη επίθεση απαιτείται να παρουσιάζει έναν βαθμό σοβαρής εντάσεως και ποιότητας, προκειμένου να δικαιολογηθεί άμυνα, ενώ παράλληλα η θεωρία της αποκαλούμενης προληπτικής άμυνας που επικαλέστηκε η κυβέρνηση της Η.Π.Α. κατά την επέμβαση της στο Ιράκ, δεν βρίσκει νομικό έρεισμα, ούτε κατά διασταλτική ερμηνεία της διατάξεως. Σε κάθε περίπτωση, διευκρινίζεται ότι και η ατομική και η συλλογική άμυνα, τελούν υπό την αίρεση λήψεως μέτρων από το Συμβούλιο Ασφαλείας που έχει τη δυνατότητα να εξουσιοδοτεί την χρήση βίας. Πολλές φορές, όμως, παρατηρείται η αδρανοποίηση του Συμβουλίου λόγω αρνησικυρίας ή απλής απροθυμίας.
Noείται συλλογική άμυνα έναντι μη-κυβερνητικών δρώντων (non-state actors); Κατά την κρατούσα άποψη, το άρθρο 51 εφαρμόζεται σε περίπτωση ένοπλης επίθεσης κατά κράτους από άλλο κράτος. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, δεν νοείται νόμιμη άμυνα κατά τρομοκρατικών οργανώσεων (π.χ. Al Qaeda). Οι Αποφάσεις 1368, 1373 (2001) του Συμβουλίου Ασφαλείας, αν και αναφέρθηκαν στη νόμιμη άμυνα (“Recognizing the inherent right of individual or collective self-defence in accordance with the Charter”), ποτέ δεν εξουσιοδότησαν στρατιωτική δράση κατά τρομοκρατικών οργανώσεων στη βάση αυτή. Ωστόσο, το προαναφερθέν Ψήφισμα (10A Resolution 27 October 2007, Session de Santiago, Institut de Droit International) περιλαμβάνει επίσης μια κρίσιμη διάταξη για τρομοκρατικές πράξεις επιχειρούμενες από μη κρατικούς παράγοντες (non state factors). Επομένως, σε περίπτωση τρομοκρατικής επίθεσης, αν η επίθεση προέρχεται από την υπόδειξη τρίτου κράτους, τότε το αμυνόμενο κράτος ασκεί το δικαίωμα άμυνας του κατά του συγκεκριμένου τρίτου κράτους, ενώ αν η επίθεση προέρχεται από περιοχή που δεν ανήκει σε κανένα κράτος (π.χ. ανοικτή θάλασσα), τότε το στοχευμένο κράτος αναπτύσσει το δικαίωμα άμυνας εντός της συγκεκριμένης περιοχής.
Β) Στο ενδεχόμενο απειλής ή διατάραξης της διεθνούς ειρήνης, το Συμβούλιο Ασφαλείας του OHE, δύναται να προχωρήσει, κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 40, στη λήψη ορισμένων μέτρων (measures), υπό την μορφή συστάσεων (recommendation) ή νομικά δεσμευτικών αποφάσεων (decision) που δεσμεύουν τα διιστάμενα μέρη, τον ίδιο τον διεθνή οργανισμό αλλά και ευρύτερα όλα τα μέλη των Ηνωμένων Εθνών. Καταρχήν, ο χαρακτήρας τους είναι κατασταλτικός και κυρωτικός, γεγονός που τα διαφοροποιεί από τα αντίστοιχα λαμβανόμενα, από τις Ειρηνευτικές Δυνάμεις του Συμβουλίου Ασφαλείας, που έχουν προληπτικό περιεχόμενο. Παρόλα αυτά η εκτέλεση των ανωτέρω μέτρων παραμένει μετέωρη, καθώς ενώ ο Χάρτης προβλέπει την συγκρότηση σώματος ενόπλων δυνάμεων των Η.Ε., μια τέτοια δύναμη δεν έχει προς το παρόν συσταθεί για πολιτικούς κυρίως λόγους. Αυτό που ισχύει στην διεθνή πρακτική, είναι ότι σε περίπτωση κατάφασης της λήψης μέτρων από το Συμβούλιο Ασφαλείας, τα κράτη μέλη που θα προθυμοποιηθούν να τα εφαρμόσουν, θα ενεργούν κατ’ εξουσιοδότηση του Συμβουλίου. Μεταξύ των μέτρων, συγκαταλέγονται η πλήρης ή μερική διακοπή των οικονομικών σχέσεων, των σιδηροδρομικών, θαλάσσιων, εναέριων, συγκοινωνιών, των ταχυδρομικών, τηλεγραφικών, ραδιοφωνικών και άλλων μέσων επικοινωνίας, καθώς και η διακοπή διπλωματικών σχέσεων (άρθρο 41).
Συνεπώς, η γενική απαγόρευση χρήσης βίας, κάμπτεται τόσο στην περίπτωση άσκησης νόμιμης άμυνας, ατομικής ή συλλογικής, όσο και κατά την λήψη κατασταλτικών μέτρων από το Συμβούλιο Ασφαλείας. Εντούτοις, η σύνθετη διαδικασία λήψεως αποφάσεων στο Συμβούλιο, δυσχεραίνει αρκετά συχνά, την δυνατότητα εξεύρεσης ουσιαστικών λύσεων. Συγκεκριμένα, το άρθρο 27 του Χάρτη, ορίζει ότι οι αποφάσεις σε διαδικαστικά θέματα λαμβάνονται κατόπιν σύμφωνης γνώμης εννέα μελών, δηλαδή κατά πλειοψηφία, ενώ οι λοιπές αποφάσεις λαμβάνονται με τη θετική ψήφο εννέα μελών, στα οποία πρέπει να συμπεριλαμβάνονται απαραίτητα τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου (Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, η Ρωσική Ομοσπονδία, η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλική Δημοκρατία). Αυτό που εμφανίζεται συχνά στην πράξη, είναι η άσκηση διπλού βέτο, όταν για τον καθορισμό ενός θέματος ως διαδικαστικού ή ουσιαστικού απαιτείται θετική ψήφος των πέντε μονίμων μελών και ένα από αυτά προβάλλει αρνησικυρία, με αποτέλεσμα η συζήτηση του θέματος να εξαντλείται σ’ αυτό το στάδιο.
Τέλος, η μεγάλη πολιτική επιρροή που ασκούν τα μόνιμα μέλη στα μη μόνιμα, ενδέχεται να οδηγήσει σε αδυναμία λήψης πλειοψηφικής απόφασης κατά την ψηφοφορία, καθώς τα μόνιμα απέχοντας από την ψηφοφορία, εξασφαλίζουν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα μέσω της αρνητικής ψήφου των μη μονίμων μελών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Εμμανουήλ Ρούκουνας, «Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο», Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2015
- Χάρτης του ΟΗΕ, unric.org, διαθέσιμο εδώ
