Αμπελάκια: Το «κόσμημα» της Θεσσαλίας

Της Ειρήνης – Θεοδώρας Κρίκη, 

Τα Αμπελάκια είναι ένας παραδοσιακός οικισμός του νομού Λάρισας, χτισμένος στις βορειοδυτικές πλαγιές του όρους Όσσα, στην είσοδο της κοιλάδας των Τεμπών, σε υψόμετρο 450 μέτρων. Το χωριό είναι γνωστό για τα σπουδαία αρχοντικά του, καθώς στο παρελθόν γνώρισε σημαντική οικονομική άνθιση. Σήμερα, σώζονται στα Αμπελάκια αρκετά καλοδιατηρημένα πετρόχτιστα αρχοντικά, παραδοσιακές πέτρινες βρύσες και γραφικά σοκάκια που φανερώνουν παλαιότερες εποχές ακμής.

Τα  Αμπελάκια, τα οποία οφείλουν την ονομασία τους στον μεγάλο αριθμό αμπελιών μικρής έκτασης που υπήρχαν παλαιότερα στην περιοχή, δεν είναι με ακρίβεια γνωστά πότε πρωτοδημιουργήθηκαν. Πάντως, την εποχή του Μεσαίωνα, η συγκεκριμένη περιοχή ήταν μέλος ενός πολίσματος – φρουρίου μέσα στην κοιλάδα των Τεμπών, του Λυκοστομίου και μάλλον με την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393 – 1394 οι κάτοικοι του Βυζαντινού Λυκοστομίου ανέβηκαν στα βουνά της Όσσας. Τα Αμπελάκια πήραν το όνομα τους μεταξύ 1454 και 1455 από πρωτοβουλία ενός Τούρκου τιμαριούχου, ο οποίος συγκέντρωσε στην περιοχή χωρικούς που δεν είχαν γη, ούτε ανήκαν σε γη άλλων και τους έβαλε να ζήσουν και να δουλέψουν στα χωράφια της περιοχής του. Η ημερομηνία φαίνεται σε έγγραφο, που περιλαμβάνει στοιχεία από την απογραφή και τη φορολογική καταγραφή της Θεσσαλίας, στης οποίας το φύλλο 22α αναφέρεται η ίδρυση του οικισμού τη συγκεκριμένη χρονολογία.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, τα Αμπελάκια ήταν τυχερά χωριά, τα οποία είχαν κάποια προνόμια και επίσης δεν κατοικούνταν από Τούρκους και έτσι οι Έλληνες μπόρεσαν για το δικό τους συμφέρον να καλλιεργούν τα χωράφια τους και να ασκούν τις βιοτεχνικές τους δραστηριότητες, όπως την υφαντουργία, τη μεταξουργία κ.α. Οι κάτοικοι ήταν υποχρεωμένοι μόνο σε πληρωμή του φόρου υποτέλειας και αφού γινόταν αυτό, ήταν παντελώς ελεύθεροι να αυτοδιοικούνται. Ο οικισμός αναπτύχθηκε πάνω στον άξονα του κεντρικού δρόμου που οδηγεί στο παζάρι της κωμόπολης και από ‘κει και πέρα στα χωράφια, τα αμπέλια, στα βαφεία και το σχολείο.

Οι δρόμοι είναι όλοι λιθόστρωτοι και σε μερικά σημεία – τα επικίνδυνα σημεία με μεγάλη κατωφέρεια – έχουν κατασκευαστεί σκαλοπάτια. Ο οικισμός είχε 2 εκκλησίες, τον Άγιο Γεώργιο, χτισμένο γύρω στο 1720 και την Αγία Παρασκευή, χτισμένη πριν το 1580. Άλλα σημαντικά κτίσματα είναι το επισκοπικό μέγαρο της Επισκοπής Πλαταμώνος και Λυκοστομίου, το σχολείο, η βιβλιοθήκη, η θεατρική αίθουσα, το νοσοκομείο, οι κρήνες και τα γεφύρια. Το παλαιότερο κτίριο στα Αμπελάκια είναι το κτίριο της Επισκοπής που χρονολογείται από το 1763.

Επιπλέον, στα τέλη του 18^ου αιώνα και στις αρχές του 19^ου αιώνα, στα Αμπελάκια άκμασε ο Συνεταιρισμός εμπόρων, τεχνιτών και εργατών παρασκευής κόκκινων νημάτων ή αλλιώς η «Κοινή Συντροφιά». Αποτέλεσε την πρώτη και καλύτερη συνεταιριστική οργάνωση στην Ελλάδα επί Τουρκοκρατίας. Οι Αμπελακιώτες ανέπτυξαν τη νηματουργία και την τέχνη της βαφής, γνέθοντας βαμβάκι και βάφοντάς το με το κόκκινο χρώμα από τις ρίζες του φυτού ριζάρι ή ερυθρόδανον (Rubia tinctoria). Παράλληλα, δημιούργησαν σχέσεις με Ευρωπαίους εμπόρους και έμαθαν πώς να εξάγουν τα νήματά τους.

Η πρώτη «Συντροφία» δημιουργήθηκε το 1750-1760 και μέσα σε λίγα χρόνια συστήθηκαν κι άλλες φθάνοντας να απασχολούν 1.000 τεχνίτες. Το 1778 οι αρχηγοί από τις διάφορες συντροφιές αποφάσισαν την ένωσή τους στην «Κοινή Συντροφία και Αδερφότητα των Αμπελακίων» με πρόεδρο τον Γεώργιο Μαύρο ή Σβαρτς. Μέτοχοι στην επιχείρηση ήταν όλοι οι κάτοικοι του χωριού που μπορούσαν να έχουν από μια έως τέσσερις συνεταιριστικές μερίδες, η κάθε μια από τις οποίες κόστιζε 5.000 γρόσια (1.700 φράγκα). Η άνθιση του Συνεταιρισμού κράτησε μέχρι το 1812, οπότε και διαλύθηκε.

Στις μέρες μας, τα εναπομείναντα αρχοντικά των Αμπελακίων επιμένουν να θυμίζουν τη χρυσή εποχή του παρελθόντος, όπου η ανάμειξη τοπικών με δυτικά στοιχεία δημιούργησε μία από τις πιο ιδιόμορφες και ενδιαφέρουσες μορφές της λαϊκής τέχνης. Συγκεκριμένα, σώζονται σήμερα 17 αρχοντικά, εκ των οποίων τα δύο αποτελούν περιουσία του Υπουργείου Πολιτισμού. Χτίστηκαν όλα στα τέλη του 18^ου αιώνα με τις αρχές του 19^ου αιώνα. Το πιο αξιόλογο είναι το σπίτι του Γεωργίου Σβαρτς (Μαύρου), προέδρου της «Κοινής Συντροφιάς», που λειτουργεί σαν μουσείο. Πρόκειται για μεγάλο τριώροφο οικοδόμημα χτισμένο το 1787, με πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο, κατασκευασμένο από μακεδονίτικα συνάφια τεχνιτών. Οι δύο πρώτοι όροφοι είναι λιθόκτιστοι με χονδρούς τοίχους και λίγα ανοίγματα. Ο πάνω όροφος είναι ελαφρύς, με πολλά παράθυρα και προεξέχοντα σαχνισιά σε κάθε του πρόσοψη. Το πλουσιότερο δωμάτιό του είναι του «αετού», που έχει έναν ανάγλυφο δικέφαλο αετό πάνω από την πόρτα και ακόμη έναν στην κορυφή του τζακιού.

Εκτός από τα εντυπωσιακά αρχοντικά, τα οποία κοσμούν την περιοχή των Αμπελακίων, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να δει τον παλιό φούρνο των Αμπελακίων, ο οποίος κτίστηκε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο συγκεκριμένος φούρνος ψήνει εκατό κιλά ζυμωτού ψωμιού (ημερήσια παραγωγή), το οποίο γίνεται ανάρπαστο. Μάλιστα, σύμφωνα με τον κ. Κώστα, ιδιοκτήτη του φούρνου, η επιτυχία οφείλεται στους αεραγωγούς δεξιά και αριστερά, καθώς και στο μεγάλο πλάτος, το οποίο οι επισκέπτες μπορούν να συνειδητοποιήσουν μόνο αν ανοίξει το πορτάκι του φούρνου, προκειμένου να δουν το εσωτερικό του. Ακόμη, ένα αξιοθέατο – διαμάντι για τα Αμπελάκια αποτελεί και το κάστρο της Ωριάς. Το κάστρο αυτό είναι ερειπωμένος πύργος – παρατηρητήριο, κτισμένο 270 μέτρα πάνω από το στενότερο σημείο της Κοιλάδας των Τεμπών. Σύμφωνα με τους περιηγητές, κτίστηκε κατά τη Ρωμαϊκή ή τη Βυζαντινή εποχή από γκρίζο ασβεστόλιθο. Ωστόσο, το στοιχείο που το κάνει μοναδικό είναι η θέα που διαθέτει προς την Κοιλάδα των Τεμπών, η οποία αφήνει τους επισκέπτες με το στόμα ανοιχτό.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Αμπελάκια, larissa-beach.gr, διαθέσιμο εδώ
• Αμπελάκια Θεσσαλίας: Πέτρινα αρχοντικά, πλακόστρωτα σοκάκια και σπουδαίο παρελθόν, travel.gr, διαθέσιμο εδώ