Του Στέλιου Καραγεώργη,
Μέσα στο ρευστό διεθνές περιβάλλον του Μεσοπολέμου, στις 4 Αυγούστου του 1936, ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας, Ιωάννης Μεταξάς, έχοντας τη σύμφωνη γνώμη του βασιλιά Γεωργίου Β΄, κατέλυσε τον κοινοβουλευτισμό. Απότοκος της εξωτερικής πολιτικής, που ακολούθησε η Ελλάδα της 4ης Αυγούστου ήταν ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος του 1940-41 και η επακόλουθη νίκη της χώρας, πριν την εμπλοκή της Γερμανίας. Ποιες ακριβώς όμως ήταν οι διπλωματικές διεργασίες του μεταξικού καθεστώς, που οδήγησαν στο «Έπος του ‘40»;
Αρχικά, οφείλουμε να σημειώσουμε, πως στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής, ο Μεταξάς δεν θύμιζε σε τίποτα τον γερμανόφιλο αντισυνταγματάρχη του Εθνικού Διχασμού. Ήδη από το 1934, ο μετέπειτα Πρωθυπουργός της Ελλάδας, είχε εκφράσει την άποψη, πως η χώρα δεν δύναται να βρίσκεται σε αντίθετο στρατόπεδο με τη Βρετανία, λόγω γεωγραφίας. Ο αγγλόφιλος βασιλιάς Γεώργιος Β΄ ενστερνιζόταν τις ίδιες απόψεις με τον Μεταξά, ο οποίος λίγες μέρες μετά την κατάλυση του κοινοβουλευτισμού, διαβεβαίωσε προσωπικά τον βασιλιά της Αγγλίας, για τη συνέχιση της φιλίας μεταξύ των δύο χωρών. Πέραν από τον στρατηγικό-πολιτικό χαρακτήρα της, η ελληνοβρετανική σχέση ήταν στενή και σε οικονομικό επίπεδο, καθώς οι κάτοχοι του 67% των ελληνικών κρατικών ομολόγων ήταν Βρετανοί υπήκοοι. Στις 20 Αυγούστου του 1936, η μεταξική κυβέρνηση αύξησε τους τόκους στους Βρετανούς ομολογιούχος σε 40%, ικανοποιώντας ένα παλαιό αίτημά τους, ενώ έναν μήνα αργότερα, η Τράπεζα της Ελλάδος επανασυνέδεσε τη δραχμή, με την αγγλική λύρα.
Στον αντίποδα οι ελληνογερμανικές σχέσεις, εξαντλούνταν σε εμπορικό-βιομηχανικό επίπεδο. Την περίοδο 1936-40, η Ελλάδα εισήγαγε το 85% του οπλισμού της από τη Γερμανία. Ενδεικτικά, το 1938, το Βερολίνο απορροφούσε το 40% των ελληνικών εξαγωγών, κυρίως σταφίδας και καπνών, και προμήθευε το 30% του εισαγωγικού εμπορίου της χώρας, με έμφαση στον μηχανολογικό εξοπλισμό, και τους γαιάνθρακες. Η αύξηση του ελληνογερμανικού εμπορίου δεν ήταν αποτέλεσμα των συγγενών ιδεολογιών των δύο χωρών, ή γεωπολιτικών επιδιώξεων, καθώς η Γερμανία δεν είχε ζωτικά πολιτικά συμφέροντα στα Βαλκάνια. Η συνεργασία ήταν απόρροια του γενικευμένου οικονομικού εθνικισμού, που επικρατούσε στην Ευρώπη της εποχής.
Παράλληλα, η Ελλάδα επί καθεστώτος 4ης Αυγούστου, συνέχισε να μετέχει στο Βαλκανικό Σύμφωνο του 1934, υπερασπιζόμενη τη διατήρηση του συνοριακού status quo των συνθηκών του Νεϊγύ, και της Λωζάνης. Η πολεμική προπαρασκευή της χώρας με κύριο έργο την δημιουργία της «Γραμμής Μεταξά» αφορούσε την αντιμετώπιση των Βουλγάρων, ιδιαίτερα μετά το βουλγαρογιουγκοσλαβικό Σύμφωνο Φιλίας του Ιανουαρίου του 1937, που μείωνε το κύρος του Βαλκανικού Συμφώνου. Την άνοιξη του 1938, ο Μεταξάς συνέσφιξε έτι περαιτέρω τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, υπογράφοντας πρόσθετη συνθήκη, που προέβλεπε τον συντονισμό κοινής άμυνας στην Θράκη έναντι της Βουλγαρίας. Μετά τη Συμφωνία του Μονάχου, και με ξεκάθαρη πλέον τη διάθεση αναθεωρητισμού του Άξονα Ρώμης-Βερολίνου, ο Μεταξάς πρότεινε επίσημη συμμαχία στη Βρετανία, με την γηραιά Αλβιόνα να αγνοεί την πρόταση.
Όταν η Αλβανία καταλήφθηκε από τις ιταλικές δυνάμεις, τον Απρίλιο του 1939, ο Έλληνας Πρωθυπουργός δήλωσε στον Βρετανό πρέσβη την πρόθεση της χώρας του να πολεμήσει μέχρις εσχάτων για την ανεξαρτησία της, κάνοντας αμέσως δεκτές τις αγγλογαλλικές εγγυήσεις των ελληνικών συνόρων. Τον ίδιο μήνα, το Γενικό Επιτελείο Στρατού ξεκίνησε να επεξεργάζεται σχέδια επιχειρήσεων, ενδεχόμενου πολέμου με την Ιταλία. Θα πρέπει να υπογραμμιστεί, πως κατά τα έτη 1936-39, υπερδιπλασιάστηκαν οι στρατιωτικές δαπάνες της Ελλάδας, και σημειώθηκε αύξηση κατά 65% των εξοπλιστικών προγραμμάτων, προς ενίσχυση κυρίως του πυροβολικού και της αεροπορίας. Μετά το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τον Σεπτέμβριο του 1939, και με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις να σταματούν τη διάθεση της πολεμικής τους παραγωγής, το μεταξικό καθεστώς επιδίωξε την αυτάρκεια σε εφόδια, πυρομαχικά και οπλισμό, υλοποιώντας σε κάποιο βαθμό τον στόχο του.
Ως ένδειξη καλής θέλησης η Ρώμη πρότεινε την ανανέωση του ελληνοϊταλικού Συμφώνου Φιλίας του 1928, επεκτείνοντας τη συμφωνία ουδετερότητας και σε περίπτωση ευρωπαϊκού, ή βαλκανικού πολέμου. Ο Μεταξάς αρνήθηκε την πρόταση, μετά και από υποδείξεις των Βρετανών. Τον Οκτώβριο του 1939, συνομολογήθηκε ελληνοβρετανική συμφωνία, περιορισμού των εξαγωγών προς την Γερμανία, και απορρόφησής τους από τη Βρετανία, αλλοιώνοντας έτσι την ουδετερότητα της Ελλάδας.
Η Αθήνα συνδέθηκε άμεσα με την πολεμική προσπάθεια των Βρετανών, όταν τον Ιανουάριο του 1940, υπογράφθηκε συμφωνία μίσθωσης 60 ελληνόκτητων πλοίων, από το βρετανικό Υπουργείο Ναυτιλίας. Ωστόσο, η τελική ευθύνη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου βαραίνει αποκλειστικά τη Ρώμη, καθώς η Βρετανία δεν έσυρε σε καμία περίπτωση την Ελλάδα στον πόλεμο. Η άρνηση του Μεταξά στο ιταλικό τελεσίγραφο ήταν απότοκος της χρόνιας εξωτερικής πολιτικής του ιδίου, και του βασιλιά Γεωργίου Β΄.
Συμπερασματικά, η εξωτερική πολιτική του Μεταξά έμεινε μακριά από ιδεολογικές αγκυλώσεις, προσπαθώντας μέχρι τέλους να κρατήσει ίσες αποστάσεις απέναντι στις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής. Έτσι, επί καθεστώτος 4ης Αυγούστου, διατηρήθηκε η παραδοσιακή φιλία με τη Βρετανία, ενώ προβλήθηκε αντίσταση απέναντι στον βουλγαρικό ρεβεζιονισμό, και στον ιταλικό επεκτατισμό. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τη στρατιωτική προετοιμασία της χώρας, οδήγησαν στο σημαντικότερο επίτευγμα της τεταρταυγουστιανής Ελλάδας, δηλαδή την επιτυχημένη απόκρουση της ιταλικής εισβολής, μετά την 28η Οκτωβρίου του 1940.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βερέµης, Θάνος (2009), Ο Μεταξάς και η εποχή του, Αθήνα: Εκδόσεις Ευρασία.
- Πλουµίδης, Σπυρίδων Γ. (2016), Το καθεστώς Ιωάννη Μεταξά (1936-1941), Αθήνα: Εκδόσεις Εστία.
- Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος (2014), Ελληνική εξωτερική πολιτική 1830-1981, Αθήνα: Εκδόσεις Εστία.
