Της Χαράς Γρίβα,
Η τριετία από το 1941 έως το 1944 ήταν μια ταραχώδης περίοδος της παγκόσμιας ιστορίας, που σημαδεύτηκε από το εξελισσόμενο δράμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Παρά τις γενναίες προσπάθειες του ελληνικού στρατού, οι δυνάμεις του Άξονα αποδείχθηκαν ανώτερες, οδηγώντας στην κατοχή της Ελλάδας το 1941. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ και η ελληνική κυβέρνηση κατέφυγαν εξόριστοι στη Μέση Ανατολή αναζητώντας καταφύγιο στην Αίγυπτο, και οι στρατιωτικές μονάδες της χώρας έγιναν αναπόσπαστο μέρος της ευρύτερης συμμαχικής εκστρατείας στην περιοχή. Η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, σε συνεργασία με τους Βρετανούς, ξεκίνησε την ανοικοδόμηση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή. Οι ελληνικές δυνάμεις υποβλήθηκαν σε εκτεταμένη εκπαίδευση, ανακτώντας τη δύναμη και το ηθικό τους υπό την ηγεσία Ελλήνων διοικητών και διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στην Εκστρατεία της Βόρειας Αφρικής, όπου οι συμμαχικές δυνάμεις προσπάθησαν να εκδιώξουν τις δυνάμεις του Άξονα από την περιοχή.
Προς το τέλος του Μαΐου του 1941, έφτασε στην Αλεξάνδρεια η ελληνική κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσουδερού μαζί με αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες που είχαν διασωθεί, εγκαταλείποντας το ελληνικό έδαφος, ύστερα από την επέμβαση των Γερμανών και την κατάρρευση του μετώπου. Στην Αλεξάνδρεια, επίσης, κατέφυγε και ο ελληνικός πολεμικός στόλος που είχε διασωθεί χάρη στην αυτοθυσία των πληρωμάτων του. Τέλος, υπήρχε στην Αίγυπτο κι ένα τάγμα περίπου 600 Ελλήνων που ζούσαν εκεί. Το τάγμα αυτό συγκροτήθηκε μόλις εκδηλώθηκε ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, με σκοπό να βοηθήσει τον αγώνα του ελληνικού λαού στο Αλβανικό μέτωπο, κάτι που δεν είχε επιτυχία λόγω της δικτατορίας Μεταξά. Σταδιακά, άρχισαν να καταφθάνουν στην Αίγυπτο εκατοντάδες Έλληνες πολίτες, στρατιώτες και αξιωματικοί τόσο από το ηπειρωτικό όσο κι απ’ το νησιωτικό μέρος της χώρας. Απ’ αυτούς η κυβέρνηση Τσουδερού έκανε κλιμακωτή επιστράτευση δέκα ηλικιών, που είχε ως αποτέλεσμα να συγκροτήσει πολυάριθμες δυνάμεις.
Οι δυνάμεις αυτές υπήχθησαν στις αγγλικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής που είχαν αναλάβει την εκπαίδευση, τον εφοδιασμό και τον εξοπλισμό τους. Σκοπός των Άγγλων και της ελληνικής κυβέρνησης δεν ήταν να χρησιμοποιηθεί αυτός ο στρατός ενάντια στις δυνάμεις του Άξονα, αλλά, ως επί το πλείστον, να διαφυλαχθεί, να εκπαιδευτεί και να διαπαιδαγωγηθεί κατάλληλα, με σκοπό να αξιοποιηθεί μετά την απελευθέρωση για να συντρίψει το ελληνικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα και να παλινορθώσει το αστικό καθεστώς. Όμως η ανάπτυξη του αντιφασιστικού, εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του ελληνικού λαού δεν άφησε ανεπηρέαστες τις ένοπλες δυνάμεις στη Μέση Ανατολή. Έτσι, στις 10 Οκτωβρίου του 1941 ιδρύθηκε η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση, με επικεφαλής τον Ιωάννη Σαλά. Το Δεκέμβρη του 1941 ιδρύθηκε, επίσης, η Αντιφασιστική Οργάνωση Ναυτικού και μέσα στο 1942 η Αντιφασιστική Οργάνωση Αεροπορίας. Τέλος, στις 7 Ιανουαρίου 1943 ιδρύθηκε στο Κάιρο ο Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος (ΕΑΣ), με σκοπό την οργάνωση και κινητοποίηση των Ελλήνων που ζούσαν στην Αίγυπτο στον αγώνα κατά του φασισμού.
Οι ελληνικές μονάδες πολέμησαν μαζί με βρετανικά, αυστραλιανά και νεοζηλανδικά στρατεύματα σε κρίσιμες μάχες, όπως η Δεύτερη Μάχη του Ελ Αλαμέιν, που διεξήχθη από τις 23 Οκτωβρίου έως τις 11 Νοεμβρίου 1942. Οι ελληνικές μονάδες είχαν τοποθετηθεί στο νότιο τομέα του μετώπου, αντιμετωπίζοντας σκληρές γερμανικές και ιταλικές μεραρχίες. Η ανθεκτικότητα και η αποφασιστικότητά τους συνέβαλαν στην επιτυχία των συμμαχικών δυνάμεων στη Βόρεια Αφρική. Μετά τη νίκη στο Ελ Αλαμέιν, οι Σύμμαχοι καταδίωξαν τα στρατεύματα του Άξονα που υποχωρούσαν. Οι ελληνικές δυνάμεις, σκληραγωγημένες και ενθαρρυμένες στη μάχη πλέον, συνέχισαν να εμπλέκονται με τον εχθρό σε μια σειρά από αψιμαχίες και μάχες. Η κινητικότητα και η προσαρμοστικότητά τους στο έδαφος της ερήμου αποδείχθηκαν πολύτιμες, καθώς οι Σύμμαχοι πίεζαν τις δυνάμεις του Άξονα προς τα δυτικά. Η επιτυχία τους στη Λιβυκή Εκστρατεία κατέδειξε την ανθεκτικότητα και την αποτελεσματικότητα του ανασυγκροτημένου ελληνικού στρατού. Παρά τις επιτυχίες κατά του Άξονα στο μέτωπο της Βόρειας Αφρικής, κινήματα ξέσπασαν από τους Έλληνες αντιστασιακούς το 1943 κατά της ελληνικής κυβέρνησης.
Ήδη από το καλοκαίρι του 1942 υπήρχε έντονη αντιπαράθεση στα ελληνικά στρατεύματα, κάτι που οδήγησε τον Κανελλόπουλο να επιφέρει εσωτερικές αλλαγές σε υψηλόβαθμες θέσεις του στρατού, γεγονός που δεν άρεσε σε πολλούς. Την 1η Μαρτίου ξεσπά κίνημα στο οποίο μαζί με τους στασιαστές συμπαρατάχθηκαν και πολλοί αξιωματικοί της 1ης Ταξιαρχίας. Συγκροτήθηκε μια τριμελής επιτροπή της ΑΣΟ, τα μέλη της οποίας φυλακίστηκαν προσωρινά, ενώ διαδοχικά στασίασαν το Χειρουργείο και ο Λόχος Μεταφορών. Τα αιτήματα των στασιαστών ήταν πολιτικά και εστιάζονταν στην απομάκρυνση των αξιωματούχων της 4ης Αυγούστου και στον ανασχηματισμό της κυβέρνησης Τσουδερού με τη συμμετοχή περισσότερων φιλελεύθερων πολιτικών. Από τις αρχές Μαρτίου 1943, οι μονάδες της Ταξιαρχίας παρέμεναν στους καταυλισμούς τους και δεν λάμβαναν μέρος σε ασκήσεις. Στις 6 Μαρτίου, στο νοσοκομείο της Χεντέρας, περίπου 60 μαινόμενοι στρατιώτες επιτέθηκαν εναντίον του Κανελλόπουλου και των τριών συνοδών του. Στον ανασχηματισμό που ακολούθησε, το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας ανέλαβε προσωρινά ο Τσουδερός ενώ στο μεταξύ, στις 8 Μαρτίου, η στάση στην 1η Ταξιαρχία έληξε με νέα παρέμβαση του Κατσώτα. Τελικά αποχώρησαν 40 αξιωματικοί, ενώ άλλοι 6 δεν επέστρεψαν στις θέσεις τους μετά την καταστολή της εξέγερσης. Η κρίση λύθηκε με συμβιβασμό καθώς πολλοί θεωρούμενοι ως «μεταξικοί» αξιωματικοί αντικαταστάθηκαν, ενώ οι πρωτεργάτες της στάσης στάλθηκαν στο Τομπρούκ για να φρουρούν ένα στρατόπεδο Γερμανών αιχμαλώτων.
Ωστόσο, δεν τερματίστηκαν οι εξεγέρσεις. Νέα στάση, στο Ναυτικό αυτή τη φορά, συγκεκριμένα στα πλοία «Ιέραξ» και «Μιαούλης», αφού προκάλεσε αναστάτωση στην Αλεξάνδρεια, αντιμετωπίστηκε με επιτυχία, τον Ιούλιο του 1943. Ταυτόχρονα εξεγέρθηκε και πάλι η 2α Ταξιαρχία. Η συνδικαλιστική Ομοσπονδία Ελληνικών Ναυτεργατικών Οργανώσεων έπαιξε καίριο ρόλο στη στάση του ελληνικού στόλου στην Αίγυπτο, ενώ και η δράση του Αντώνη Αμπατιέλου ήταν καθοριστική. Τη διοίκηση της Ταξιαρχίας ανέλαβε προσωρινά ο απότακτος Συνταγματάρχης του κινήματος του 1935 Ι. Στεφανάκος, τελικά όμως αυτή διαλύθηκε. Το κίνημα του 1943 έβλαψε σοβαρά τον αγώνα των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων και το κύρος της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης. Οι Έλληνες φαίνονταν να ασχολούνται με τα εσωτερικά τους ζητήματα ενώ όλος ο πλανήτης συγκλονιζόταν από τον πόλεμο, σε μια περίοδο μάλιστα που οι Σύμμαχοι είχαν αναλάβει την πρωτοβουλία των κινήσεων και είχαν αριθμητική υπεροχή. Πλέον δεν τους ήταν απαραίτητες οι ελληνικές δυνάμεις, ενώ κάποιοι ίσως «βολεύονταν» εν όψει των μεταπολεμικών διεκδικήσεων. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ δραστηριοποιήθηκε και τελικά ελληνικές δυνάμεις πήραν μέρος στον αγώνα στο ιταλικό μέτωπο.
Τον Οκτώβριο του 1944, η Αθήνα απελευθερώθηκε και η ελληνική κυβέρνηση αποκαταστάθηκε. Η επιστροφή της ελληνικής κυβέρνησης και ύστερα του βασιλιά, σήμαναν το τέλος της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Η συμβολή των ελληνικών δυνάμεων στη συμμαχική υπόθεση στη Μέση Ανατολή κατά την περίοδο 1941-1944 ήταν καθοριστική για την τελική απελευθέρωση της πατρίδας τους. Η γενναιότητα και η αποφασιστικότητα που επέδειξαν οι Έλληνες στρατιώτες μπροστά στις αντιξοότητες μνημονεύονται μέχρι σήμερα. Μνημεία, τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Μέση Ανατολή, τιμούν τις θυσίες των ελληνικών δυνάμεων κατά την κρίσιμη αυτή περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι κινήσεις των ελληνικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή από το 1941 έως το 1944 ήταν μια απόδειξη της ανθεκτικότητας ενός έθνους υπό κατοχή. Οι Έλληνες, εξόριστοι και διασκορπισμένοι, ανασυντάχθηκαν και πολέμησαν στο πλευρό των Συμμάχων τους στις ερήμους της Βόρειας Αφρικής και στα βουνά της Ιταλίας. Οι προσπάθειές τους, τόσο στην εκπαίδευση όσο και στο πεδίο της μάχης, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση της πατρίδας τους. Η ιστορία των ελληνικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι μια ιστορία θάρρους, θυσίας και τελικά θριάμβου απέναντι στις αντιξοότητες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δ. Καντερές (2008), Ο Ελληνικός Στρατός της Μέσης Ανατολής: Μέρες δόξας και ντροπής, περιοδ. Στρατιωτική Ιστορία, τευχ. 52ο , Αθήνα: Εκδ. Περισκόπιο.
- ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ – Ο ηρωισμός ενός λαού και η προειδοποίηση της Ιστορίας, ethniki-antistasi-dse.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Το κίνημα των ελληνικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή το 1943, protothema.gr, Διαθέσιμο εδώ
