Tης Χαράς Παπαϊωάννου,
Η Μέση Ανατολή, όπως την παρουσιάζει ο Οριενταλισμός, είναι κάτι που η Δύση «ζωγραφίζει» με δικά της χρώματα και επιλέγει να «απεικονίζει» πολύ διαφορετικά από τον εαυτό της. Καθοριστικό ρόλο στο να γίνει αυτό εφικτό διαδραμάτισε η άφιξη των αποικιοκρατών στις περιοχές εκείνες, που σήμανε την αρχή μιας τεραστίων διαστάσεων προσπάθειας επιβολής της Δύσης στην Ανατολή με στόχο τον εκπολιτισμό των «πρωτόγονων» και «βίαιων» μουσουλμανικών κοινωνιών της. Η Lila Abu-Lughod, στο μακροσκελές έργο της για το Ισλάμ, κάνει λόγο για τις ζώνες θεωρίας που το περικλείουν ή αλλιώς μετωνυμία του. Λέγοντας μετωνυμία, αναφερόμαστε πάντα σε λέξεις και φράσεις που στο μυαλό μας αποτελούν συνώνυμα της Μέσης Ανατολής και αυτά είναι: Το χαρέμι, το Iσλάμ και η θεωρία της κατάτμησης (segmentation theory) που διατύπωσε ο Ε.Ε Evans-Pritchard.
Στο παρόν σημείο, αξίζει να σταθούμε στη θεωρία της κατάτμησης, καθώς αποτελεί και τη βασικότερη ζώνη θεωρίας που σχετίζεται με τη Μέση Ανατολή. Αν και διατυπώθηκε στους Nuer, μια φυλή που απουσιάζει κάθε μορφή ιεραρχίας, διότι όλοι είναι ίσοι και ο καθένας θεωρείται πως ξέρει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του, συσχετίζεται και με τις μουσουλμανικές κοινωνίες της Μέσης Ανατολής. Η θεωρία αυτή μιλάει για τη φυλή ως οργανωτικό σύστημα της κοινωνίας. Tα άτομα της φυλής z, για παράδειγμα, έχουν κοινούς προγόνους. Το z, όμως, χωρίζεται σε ημι-φύλια, στο z1 και στο z2 και συνεχίζεται αυτή ακριβώς η διαίρεση. Παρά ταύτα, αν συγκρουστεί το z1 με το z2 όλο το z1 στρέφεται ενάντια στο z2 και το αντίστροφο. Εδώ επεμβαίνει ένας μεσάζων να λύσει την παρεξήγηση και έτσι ο E.E Evans-Pritchard προβαίνει στον ορισμό της φυλής, την οποία θεωρεί ένα κοινωνικό σύστημα που οι διαφορές στο εσωτερικό του λύνονται ειρηνικά. Αυτή ίσως να είναι και η μοναδική θεωρία που πραγματικά αντιπροσωπεύει τη Μέση Ανατολή, κατά τη γνώμη μου, συνδυαστικά, βέβαια, με τη θεωρία του εκκρεμούς.
Η κατάτμηση είναι κάτι που επηρεάζει σε δύο τομείς τη ζωή των ανθρώπων αυτών. Αρχικά, ως κύριος φορέας διατήρησης της τάξης φαίνεται η αντιπαράθεση των διαφόρων ομάδων. Δεύτερον, συγγενικοί και εδαφικοί δεσμοί συνυπάρχουν τοπικά και η κατάτμηση συνδυάζεται με τοπικά μοντέλα. Οι ερευνητές πεδίου, τη δεκαετία του 1980, εξιτάρονταν από κάθε τι «εξωτικό» και διαφορετικό από αυτό που έβλεπαν στις κοινωνίες προέλευσής τους. Επέλεγαν, λοιπόν, μέρη όπως οι Nuer, όπου απουσιάζει κάθε μορφή πολιτικού αρχηγού και επικρατεί εξισωτισμός ή περιοχές όπως το Μαρόκο και η Υεμένη, όπου παρατηρείται ένα «εκστατικού τύπου ισλάμ» όπως και στο Σουδάν. Όλα αυτά σχετίζονται με την αναπαράσταση του Άραβα, ο οποίος παρουσιάζεται ως ατίθασος και βίαιος από τους δυτικούς ακαδημαϊκούς (οριενταλιστικός λόγος). Για να γίνει πιο εύκολα κατανοητό το παραπάνω, θα παραθέσω ένα παράδειγμα, τους Παστούν. Οι Παστούν είναι μια φυλή του Αφγανιστάν που την ελκύει ο παραδοσιακός τρόπος ζωής, είναι Mουσουλμάνοι και τους αρέσουν οι πολεμικές τέχνες. Το 90% των Ταλιμπάν είναι Παστούν, κάτι που σημαίνει πως ανάγουν την παράδοση τους σε βασικό ισλαμικό στοιχείο.
Ο φυλετισμός στη Μέση Ανατολή εξηγείται απόλυτα από τη θεωρία του εκκρεμούς, που διατύπωσε ο Ibn Khaldun και ονόμασε ο Ernest Gellner. Οι φυλές αναστατώνουν την πολιτική των αστικών κέντρων της Β. Αφρικής (Μαρόκο, Τυνησία κ.λπ.). Οι νομάδες και οι εδραίοι πληθυσμοί είναι που μας βοηθούν να κατανοήσουμε την ιστορία αυτών των περιοχών. Αναλυτικότερα, ο νομαδισμός είναι συμβιωτικός μεταξύ νομάδων και εδραίων πληθυσμών που πάντα σπρώχνουν τις νομάδες (ντόπιους) προς τα έξω. Ο Khaldun, έχοντας ζήσει την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έχοντας ο ίδιος καταγωγή από το Μαρόκο, είχε ταξιδέψει σε ολόκληρο τον Αραβικό κόσμο, τον οποίο χώρισε σε δύο λαούς: τις νομάδες και τους εδραίους πληθυσμούς του άστεως. Οι νομάδες κατοικούν εκτός πόλης και εκεί οι Μουσουλμάνοι διαφέρουν από τους άλλους. Προκρίνεται σε αυτούς όχι η βιβλική παράδοση, αλλά η έκσταση και η πίστη τους περιλαμβάνει τελετές και μυστικισμό.
Σε αντιδιαστολή, η πόλη ακολουθεί το γραπτό κείμενο (Κοράνι) και οι νομοδιδασκάλοι δίνουν έμφαση στη διδασκαλία του γραπτού κειμένου και στην κατανόησή του, όχι στη συμμετοχή των πιστών. Στην πόλη, έχουν πολυτέλεια και ασφάλεια και αυτό κάνει τις νομάδες να θεωρούν ότι εκεί οι άνθρωποι παχαίνουν και γίνονται σωματικά μαλθακοί. Η μαλθακότητα αυτή περνά στο πνευματικό επίπεδο σταδιακά και φέρνει την ηθική χαλαρότητα. Λένε, λοιπόν, οι νομάδες ότι ο Θεός θα σας τιμωρήσει, γιατί έχετε βγει από τον δρόμο του. Υπό την καθοδήγηση ενός εκστατικού ηγέτη συνεγείρεται στο όνομα της πίστης (Ισλάμ) ένα πλήθος κόσμου που επιτίθεται βίαια στους εδραίους πληθυσμούς, με πρόσχημα ότι έχουν ξεχάσει τον Θεό και κάνουν ασέβειες. Παίρνοντας την κατάσταση στα χέρια τους, θεωρούν ότι είναι υπεύθυνοι να τους επαναφέρουν στον σωστό δρόμο και να τους τιμωρήσουν για την πνευματική τους κατάπτωση. Οι φυλές, έτσι, μετακινούνται στην πόλη. Καταστρέφεται η παλιά ελίτ και σχηματίζεται μια νέα από τους ανθρώπους των φυλών, που και αυτοί με τα χρόνια παχαίνουν και φεύγουν από το δίδαγμα του Θεού, μέχρι που έρχονται κάποιοι άλλοι να τους διώξουν από την εξουσία και γίνονται εκείνοι η elit, κάτι που είναι συνεχιζόμενο και αδιάκοπο. Το μόνο που μπορεί να αποδιαρθρώσει το εκκρεμές αυτό είναι το κράτος και οι πολιτικές συνθήκες (αποικιοκρατία). Μόνο έτσι παύει η ταλάντωση μεταξύ μονισμού και πολυθεϊσμού, δηλαδή βιβλικού και εκστατικού Ισλάμ.
Η δράση αυτή των νομάδων είναι και αυτό που εκπροσωπεί το Tζιχάντ και οι Tαλιμπάν. Οι φυλές επιτίθενται στην πόλη και σκοτώνουν με σκοπό την ανάπτυξη τους σε όλα τα επίπεδα. Οι Ταλιμπάν δε, εμφανίστηκαν ως ένα γνήσιο ισλαμιστικό κίνημα, το οποίο θα έφερνε την τάξη. Τα εκκοσμικευμένα κράτη θεωρούνται εχθρικά προς το Ισλάμ και γίνονται ορατά ως κάτι απειλητικό για τέτοιου τύπου ισλαμιστικές ομάδες, που επιζητούν την σύμπραξη με μουσουλμανικές κοινότητες που είναι αφοσιωμένες στην ούμα και τον ουχαμπισμό.
Αντλώντας από τα όσα είπε ο Khaldun, ο Gellner, κάνει λόγο για «υψηλή παράδοση» (great tradition) και «χαμηλή παράδοση» (little tradition). Yψηλή ονομάζει τη βιβλική γραπτή παράδοση του Ισλάμ, που αφορά την προσήλωση στο Κοράνι. Αποστρέφεται τον σουφισμό και την ιερατεία και θεωρεί ότι εμπεριέχει την πραγματική αλήθεια. Χαμηλή θεωρεί τη λαϊκή και τοπική παράδοση που διακατέχεται από έναν εκστατικό χαρακτήρα. Η θεωρία του εκκρεμούς, λοιπόν, μιλά για τα δύο αυτά άκρα, το υψηλό και το χαμηλό Ισλάμ. Έτσι λειτουργεί το εκκρεμές που περιγράφει ο Gellner.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Gellner, E. (1981), Muslim Society, Cambrige: Cambrige University Press.
- Lughod, L-A.(1989), Zones of theory in the anthropology of the Arab world, Annual Reviews.
