Της Γεωργίας Σκαμπελτζή,
Τα ομηρικά έπη έχουν, αναμφίβολα, αφήσει το στίγμα τους στα λογοτεχνικά δρώμενα παγκοσμίως, επεισόδια των οποίων αποτελούν πηγή έμπνευσης για λογοτέχνες τόσο παλαιότερων εποχών όσο και μεταγενέστερων. Η πρόσληψή τους στη νεοελληνική λογοτεχνία ποικίλλει, ανάλογα με τις συνθήκες και τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά που φέρει ο εκάστοτε δημιουργός.
Ειδικότερα, ο χαρακτήρας της Πηνελόπης εμφανίζεται από τα τέλη του 19ου αιώνα στη νεοελληνική ποίηση, κρατώντας τα χαρακτηριστικά της ομηρικής εκδοχής, δηλαδή παρουσιάζοντάς την ως την πιστή σύζυγο που προσμένει την επιστροφή του Οδυσσέα. Αυτή την εκδοχή, για παράδειγμα, αξιοποιεί ο Κωστής Παλαμάς στο ποίημα «Πηνελόπη», αλλά και ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης στη «Δευτέρα Οδύσσεια». Από τις αρχές του 20ού αιώνα, όμως, κάνει την εμφάνισή της μια νέα προσέγγιση της ηρωίδας σε έργα όπως στο μυθιστόρημα Το μυστικόν της Πηνελόπης του Νίκου Επισκόπουλου που προβάλλεται μια άπιστη ηρωίδα, αλλά και στο Ημερολόγιο της Πηνελόπης του Κώστα Βάρναλη, το οποίο αποτελεί «ένα φεμινιστικό άλμα στη λογοτεχνία της εποχής», όπως υποστηρίζει η Αγγέλα Καστρινάκη.
Ο Κώστας Βάρναλης, στο πρόσωπο του οποίου συναντά κανείς τις ιδιότητες του ποιητή, του μεταφραστή και του κριτικού, γεννήθηκε το 1884 στον Πύργο της Βουλγαρίας, τόπο στον οποίο έζησε μέχρι την ενηλικίωσή του. Αργότερα, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή.
Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα Ελληνικά γράμματα το 1904 μέσα από τις σελίδες του λογοτεχνικού περιοδικού Νουμάς, ενώ τον επόμενο χρόνο δημοσιεύθηκε η πρώτη του ποιητική συλλογή με τον τίτλο Κηρήθρες. Σταθμοί στην ποιητική του παραγωγή αποτελούν οι συλλογές Το φως που καίει και Οι σκλάβοι πολιορκημένοι, ενώ όσον αφορά τον πεζό λόγο ξεχωρίζουν Η αληθινή απολογία του Σωκράτη και το Ημερολόγιο της Πηνελόπης, έργο για το οποίο θα γίνει λόγος παρακάτω. Ύψιστης σημασίας ήταν η συμβολή του στη λογοτεχνική κριτική, με τη δημοσίευση της μελέτης «Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική» στο πλαίσιο ενός διαλόγου με τον Γιάννη Αποστολάκη. Παράλληλα, μετέφρασε εξαιρετικά έργα του Αριστοφάνη και του Flaubert.
Δίνοντας στη γλώσσα των κειμένων του συγκεκριμένη φόρτιση, δεν δίσταζε να καυτηριάζει τα κακώς κείμενα της εποχής του, παρουσιάζοντας, μέσω του έργου του, ωμή την πραγματικότητα.
Η Πηνελόπη του Βάρναλη διαφέρει από την Πηνελόπη του Ομήρου. Η πιστή και καρτερική σύζυγος της Οδύσσειας, εδώ παρουσιάζεται δραστήρια και δυναμική. Η ηρωίδα πλάθεται με τέτοιον τρόπο που όχι μόνο δεν αναγνωρίζουμε τα ομηρικά στοιχεία, αλλά ως αναγνώστες ερχόμαστε σε επαφή με μια Πηνελόπη που έχει πάρει τα ηνία του βασιλείου και, παράλληλα, καταφέρεται εναντίον του συζύγου της, αναφέροντας χαρακτηριστικά «Σιχάθηκα τον Οδυσσέα. Μου χαράμισε τα καλύτερά μου τα χρόνια. Μπορεί να καυκιέται πως είναι πρώτος σ΄ όλα. […] Όμως ο τελευταίος άντρας!». Έτσι, ο δημιουργός στην ουσία αποκαθηλώνει το πρότυπο της ηρωίδας του. Μιας ηρωίδας με πάθη, που θέτει σε προτεραιότητα τις επιθυμίες της και δεν κάμπτεται από οποιοδήποτε εμπόδιο. Αντίθετα, τα στοιχεία που της προσδίδει ο δημιουργός μπορούμε να πούμε ότι την καθιστούν ως την κυρίαρχο του παλατιού.
Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ήρωες και επεισόδια της αρχαίας ελληνικής γραμματείας επανέρχονται στα νεότερα λογοτεχνικά κείμενα, είτε κρατώντας την πρωτότυπη εκδοχή τους είτε προσδίδοντάς τους νέα χροιά. Ο Κώστας Βάρναλης, αξιοποιώντας το πρόσωπο της Πηνελόπης, επιχειρεί μια διαφορετική πραγμάτευση της ηρωίδας συγκριτικά με αυτήν του Ομήρου και σχολιάζει μέσω αυτής την πολιτική κατάσταση που επικρατεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κώστας Βάρναλης, Το ημερολόγιο της Πηνελόπης. Σατιρική μυθιστορία, εκδ. Κορυδαλλός, Αθήνα, 1947
- Κώστας Βάρναλης, biblionet.gr, διαθέσιμο εδώ
