Του Λάμπρου Κουρή,
Στο προηγούμενο άρθρο έγινε αναφορά στην κρίση του 11ου αιώνα, δηλαδή την περίοδο από το 1025 μέχρι το 1081. Σε παρόν κείμενο, θα συνεχίσουμε με την περίοδο που αναφέρει ο τίτλος, μια εποχή που άρχισε με προβλήματα στο εξωτερικό και το εσωτερικό της αυτοκρατορίας, συνέχισε με επιτυχίες και έληξε με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους. Ας δούμε τα γεγονότα.
Η βασιλεία του Αλεξίου Α΄ ξεκίνησε όταν έκανε πραξικόπημα κατά του Νικηφόρου Γ΄, το 1081. Ο Αλέξιος προσπάθησε να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που είχαν δημιουργηθεί από την κρίση των προηγούμενων δεκαετιών. Θέλοντας να εξασφαλίσει χρήματα για μελλοντικές πολεμικές επιχειρήσεις, δήμευσε τα εκκλησιαστικά σκεύη, για να φτιαχτούν νέα νομίσματα. Σύναψε ειρήνη με τον Σουλτάνο Σουλεϊμάν των Σελτζούκων, τον Ιούνιο του 1081, με όριο τον ποταμό Δράκοντα, στην επαρχία της Βιθυνίας. Εν συνεχεία, προσέγγισε τον Πάπα Γρηγόριο Ζ΄, τον Γερμανό αυτοκράτορα Ερρίκο Δ΄ και τον Λομβαρδό δούκα Ερμάνο, ώστε να αντιμετωπίσουν μαζί τους Νορμανδούς της Σικελίας. Το ίδιο έτος, υπεγράφη συνθήκη με τη Βενετία για ναυτική βοήθεια, με αντάλλαγμα εμπορικά προνόμια. Το καλοκαίρι άρχισε πόλεμος με τους Νορμανδούς, όταν εκείνοι αποβιβάστηκαν στον Αυλώνα και κατευθύνθηκαν προς το Δυρράχιο, το οποίο κατέλαβαν τον Φεβρουάριο του 1082. Ο βυζαντινός στρατός τους έκοψε το δρόμο και οι Νορμανδοί στράφηκαν προς τα Γιάννενα, τα οποία και τα κατέλαβαν. Έπειτα, κατέβηκαν στη Λάρισα και άρχισε η πολιορκία της, το 1083. Μετά από έριδες, όμως, έπρεπε να υποχωρήσουν στην Ιταλία. Το 1084, ο ηγεμόνας των Νορμανδών Γυισκάρδος πολιόρκησε την Κεφαλονιά, αλλά απέτυχε.
Επόμενος εχθρός που αντιμετώπισαν οι Βυζαντινοί ήταν οι Πετσενέγοι, που επιτέθηκαν το 1086. Το Βυζάντιο ζήτησε βοήθεια από τους Κουμάνους και οι Πετσενέγοι ηττήθηκαν μια και καλή στο Λεβούνιο, στις 29 Απριλίου του 1089. Τα γεγονότα περιγράφονται και στην Αλεξιάδα, γραμμένα από την Άννα Κομνηνή, κόρη του Αλεξίου. Το 1093, με τη βοήθεια του Σουλτάνου Σουλεϊμάν, ηττήθηκε ο εμίρης της Σμύρνης Τζαχάς. Τέλος, ο βυζαντινός στρατός νίκησε τους Σέρβους και τους Κουμάνους, μεταξύ 1093 και 1094. Ένα άλλο σημαντικό γεγονός της βασιλείας του Αλεξίου ήταν η Πρώτη Σταυροφορία, αλλά στο παρόν άρθρο δεν θα εξιστορηθούν τα γεγονότα της. Μπορούμε, όμως, να πούμε ότι μπόρεσε το βυζαντινό κράτος να ανακαταλάβει κάποια εδάφη της Μικράς Ασίας, χάρις σε αυτήν. Ένα λάθος του Αλεξίου υπήρξαν οι εμπορικές συνθήκες με τη Βενετία και την Πίζα, το 1082 και το 1111 αντίστοιχα. Τέλος, ο Βυζαντινός αυτοκράτορας μπόρεσε να εκμεταλλευτεί την αντιπαλότητα μεταξύ Σερβίας και Κροατίας και να έχει φιλικές σχέσεις με την Ουγγαρία.
Επόμενος αυτοκράτορας ήταν ο Ιωάννης Β΄, γιος του Αλεξίου Α΄. Βασίλεψε από το 1118 έως το 1143 και συνέχισε την πολιτική του πατέρα του. Ο Ιωάννης νίκησε τους Πετσενέγους το 1122, οι οποίοι δεν αναφέρονται ποτέ ξανά, τους Σέρβους το 1123 και τους Ούγγρους το 1128. Πίσω στο 1125, αρχίζει επιθετική πολιτική κατά των Τούρκων με εκστρατείες, αλλά τις διέκοψε από το 1127 μέχρι το 1135. Το 1135 και το 1137 νικάει τον εμίρη της Μελιτηνής Ταϊσμανίου και τον Λέοντα της Μικρής Αρμενίας. Τελευταίος εχθρός του Ιωάννη ήταν οι Νορμανδοί. Ο αυτοκράτορας, όμως, χρησιμοποίησε τη διπλωματία, οι κινήσεις του ήταν οι ακόλουθες: ανανέωση των προνομίων της Πίζας και συμμαχία, το 1136, και συνθήκη με τον Κορράδο Γ΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μαζί με αρραβώνα του Μανουήλ με την πριγκίπισσα Μπέρθα του Zulzbach. Τελικά, ο Ιωάννης πέθανε σε ατύχημα, το έτος 1143.
Τον Ιωάννη διαδέχτηκε ο Μανουήλ Α΄. Ο Μανουήλ ήθελε να ακολουθήσει σώφρονα πολιτική, αλλά ο παρορμητικός του χαρακτήρας τον εμπόδισε. Ένα γεγονός της βασιλείας του ήταν η Σταυροφορία του 1147. Όταν οι στρατοί της Γαλλίας και της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη, ο Μανουήλ φρόντισε να περάσουν στη Μικρά Ασία. Η Δεύτερη Σταυροφορία έληξε με αποτυχία για τους Δυτικούς, λόγω κακού προγραμματισμού, διχόνοιας και αντίξοων συνθηκών. Επόμενο γεγονός ήταν η επίθεση των Νορμανδών και του δουκάτου της Βαυαρίας κατά της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ταυτόχρονα, έγινε επίθεση κατά της Θήβας και της Κορίνθου από τους Νορμανδούς. Οι εργαζόμενοι των μεταξοβιομηχανιών των δύο πόλεων στάλθηκαν στο Παλέρμο. Το 1147, οι Νορμανδοί κατέλαβαν την Κέρκυρα, αλλά το 1149 αναγκάστηκαν να τη δώσουν πάλι στους Βυζαντινούς. Ακόμη, υποκινήθηκε επανάσταση των Σέρβων από τους Νορμανδούς, το 1149, η οποία οδήγησε στον πόλεμο του Βυζαντίου με την Ουγγαρία (1150-1153). Με τον θάνατο του Ρογήρου των Νορμανδών, το 1154, οι Βυζαντινοί άρπαξαν την ευκαιρία να επιτεθούν στην Ιταλία. Η επίθεση πραγματοποιήθηκε το 1155. Παρά τις αρχικές νίκες, το Βυζάντιο έχασε, αφού οι Νορμανδοί είχαν βοήθεια από τους Γερμανούς και τους Βενετούς.
Η ήττα στη Δύση βοήθησε τους Βυζαντινούς να επικεντρωθούν στην Ανατολή. Το 1159, οι Σταυροφόροι ηγεμόνες της Ανατολής δήλωσαν την υποταγή τους, μετά από νίκη των Βυζαντινών κατά της Μικράς Αρμενίας και της Αντιοχείας. Το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 1160 το πέρασε με πόλεμο κατά της Ουγγαρίας, αφού το βυζαντινό κράτος επενέβη στα δυναστικά προβλήματα της πρώτης. Το 1172 έγινε πόλεμος με τη Σερβία του Στεφάνου Νεμάνια, ο οποίος έληξε με ήττα της Σερβίας. Μέσα στην ίδια δεκαετία, δόθηκαν προνόμια στις πόλεις Γένοβα και Πίζα, έγινε πόλεμος με τη Βενετία νικήτρια και πόλεμος με τους Σελτζούκους με ήττα των Βυζαντινών στο Μυριοκέφαλο, το 1176. Συντετριμμένος από τις πολιτικές αποτυχίες και την ήττα στο Μυριοκέφαλο, ο Μανουήλ πέθανε το 1180.
Τελευταίος αυτοκράτορας της δυναστείας των Κομνηνών ήταν ο Αλέξιος Β΄ (1180-1183). Ο πραγματικός, όμως, κυβερνήτης ήταν ο Αλέξιος Μανουήλ, αφού ο πρώτος ήταν μόλις δώδεκα ετών. Ο Αλέξιος Μανουήλ ήταν αντιπαθής και ανετράπη από τον Ανδρόνικο Α΄, ο οποίος κυβέρνησε μαζί με τον ανήλικο ανιψιό του Αλέξιο Β΄, τον οποίο και δολοφόνησε. Ο Ανδρόνικος προσπάθησε να καταπολεμήσει τη διαφθορά με σκληρά μέτρα, τα οποία ήταν αποτελεσματικά. Οι μέθοδοι αντιμετώπισης της διαφθοράς που εφάρμοσε τον έκαναν αντιπαθή, αφού δεν είχε ηθικούς φραγμούς. Εκδηλώθηκαν και κατεπνίγησαν επαναστάσεις, π.χ. στη Μικρά Ασία. Η Κύπρος αποσπάστηκε το 1183 με τον Ισαάκιο Κομνηνό για αρχηγό, ο οποίος έκοψε νόμισμα. Μετά από δυο χρόνια ταραχών και στο εξωτερικό, με επίθεση των Ούγγρων και των Σέρβων κατά των πόλεων της Ναϊσού, του Βελιγραδίου, του Μπρανίτσεβο και της Σόφιας και ανανεωμένων επιθέσεων των Νορμανδών, ο Ανδρόνικος ανετράπη και θανατώθηκε. Έτσι τελείωσε η δυναστεία των Κομνηνών.
Επόμενη δυναστεία είναι αυτή των Αγγέλων. Αρχικά ανέλαβε ο Ισαάκιος (1185-1195), ο οποίος ήταν κουφός. Τον βοηθούσαν, όμως, ικανοί άντρες, όπως ο Αλέξιος Βρανάς, που κατόρθωσε να νικήσει τους Νορμανδούς. Οι Σελτζούκοι άρχισαν πάλι τις επιδρομές και ο Ισαάκιος έπρεπε να κλείσει ειρήνη με δώρα και υποχρέωση καταβολής φόρου. Με τον γάμο του με τη Μαργαρίτα της Ουγγαρίας, έπρεπε να συλλέξει κι άλλους φόρους. Οι έκτακτοι φόροι προκάλεσαν και την επανάσταση των Βουλγάρων αδερφών Πέτρου και Ασάν. Η επανάσταση πέτυχε και οι Βυζαντινοί έπρεπε να εγκαταλείψουν τις περιοχές κοντά στο Δούναβη. Έτσι, δημιουργήθηκε νέο Βουλγαρικό κράτος. Ο Ισαάκιος πέθανε το 1195, μαζί με τον γιό του, μετά από ήττες κατά των Βουλγάρων και πραξικοπήματος του αδερφού του Αλεξίου Γ΄ Αγγέλου. Ο Αλέξιος Γ΄ ήταν εντελώς ανίκανος και μόνο η τύχη μπορούσε να τον σώσει, όπως και έγινε. Έριδες στο βουλγαρικό κράτος σταμάτησαν την επίθεση κατά του Βυζαντίου και οι αρχηγοί των Βούλγαρων στασιαστών πέθαναν. Παράλληλα, η κατάσταση στη Μικρά Ασία ήταν άθλια, με κατάληψη εδαφών και διωγμούς από τους Τούρκους. Έτσι, ο Αλέξιος, γιός του Ισαακίου Β΄, δραπέτευσε και πήγε στον Πάπα για βοήθεια.
Στο επόμενο άρθρο, θα συνεχίσουμε από το παραπάνω σημείο, μέχρι την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261, από τη δυναστεία των Παλαιολόγων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Καραγιαννόπουλος Ε.Ι. (2001), Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη: Βάνιας.
- Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης – Benjamin Hendrickx (2019), Εισαγωγή στην Βυζαντινή Ιστορία (284 – 1461), Αθήνα: Ηρόδοτος.
