Της Ναταλίας Κωσταδήμα,
Οι επιστήμες της Ψυχολογίας και της Ψυχιατρικής ανέκαθεν αναζητούν πιθανά μοντέλα εξήγησης διάφορων ψυχικών νοσημάτων. Οι μελέτες του Ρώσου φυσιολόγου Ivan Pavlov, σχετιζόμενες με την εξαρτημένη μάθηση, αποτέλεσαν πειράματα–σταθμούς για την εξέλιξη της ψυχολογίας της μάθησης και την αποσαφήνιση της εκδήλωσης διαταραχών ψυχικής υγείας, όπως φοβιών και ιδεοψυχαναγκαστικών διαταραχών.
Ο Pavlov μελέτησε την απόκριση των σκυλιών του σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Συγκεκριμένα, στην προσπάθειά του να μελετήσει τη διαδικασία της πέψης των σκύλων, τούς έδωσε φαγητό προβλέποντας ότι οι σκύλοι θα παρήγαγαν σάλιο ως απάντηση στην τροφή, που ήταν τοποθετημένη μπροστά τους. Εντούτοις, παρατήρησε ότι οι σκύλοι άρχισαν να εκκρίνουν σάλιο ακόμη και στο άκουσμα των βημάτων των βοηθών του, που έφερναν το φαγητό πριν καν να έχουν οπτική επαφή με αυτό. Στη συνέχεια, ακολούθησε για τα πειράματα του την εξής διαδικασία: Ξεκίνησε κάθε φορά μαζί με το φαγητό των σκύλων να τους εκθέτει σε ένα ηχητικό ερέθισμα, δηλαδή στον ήχο από ένα κουδουνάκι. Με την πάροδο του χρόνου ξεκίνησε να εκθέτει τους σκύλους μόνο στον ήχο από το κουδουνάκι και διαπίστωσε ότι προκαλούνταν σιελόρροια των σκύλων ακόμη και χωρίς την παρουσία της τροφής. Επιπροσθέτως, παρατηρήθηκε ότι η μακροπρόθεσμη έκθεση των σκυλιών στον ήχο από το κουδουνάκι, χωρίς την ταυτόχρονη προσφορά τροφής, είχε τελικά ως αποτέλεσμα μειωμένη απόκριση και έκκριση σάλιου των σκύλων.
Η παραπάνω διαδικασία είναι γνωστή σήμερα ως κλασική εξαρτημένη μάθηση. Βασικό σημείο της κλασικής εξαρτημένης μάθησης είναι ότι ένα ερέθισμα το οποίο από μόνο του δεν προκαλεί κάποια ουσιαστική απάντηση, δηλαδή είναι ουδέτερο, αποκτά την ικανότητα να προκαλεί μία αντίδραση υπό προϋποθέσεις. Για να συμβεί αυτό, θα πρέπει να συνδυαστεί με κάποιο άλλο ερέθισμα το οποίο αυτόματα μπορεί να παράγει μία αντίδραση. Έτσι, στο πείραμα με τους σκύλους το φαγητό είναι ένα ανεξάρτητο ερέθισμα, το οποίο αντανακλαστικά προκαλεί έκκριση σάλιου από τους σκύλους που είναι πεινασμένοι. Ο ήχος από το κουδουνάκι είναι αρχικά ουδέτερος, καθώς δεν προκαλεί αυτοτελώς έκκριση σάλιου από τους σκύλους. Όταν, όμως, τα σκυλιά εκτεθούν στον ήχο αυτόν ακριβώς πριν το φαγητό, τότε συνδέουν την τροφή τους με τον συγκεκριμένο ήχο. Με αυτό τον τρόπο, το ερέθισμα του ήχου γίνεται εξαρτημένο. Τέλος, όταν το εξαρτημένο ερέθισμα (κουδουνάκι) παρουσιάζεται επανειλημμένα, χωρίς, όμως, την ύπαρξη του μη εξαρτημένου ερεθίσματος (τροφή), παρατηρείται το λεγόμενο φαινόμενο «απόσβεσης», δηλαδή ο εγκέφαλος παύει να συνδυάζει τα δύο ερεθίσματα μεταξύ τους και να ανταποκρίνεται στο εξαρτημένο.
Η θεωρία της εξαρτημένης μάθησης του Pavlov μπορεί να εξηγήσει το μηχανισμό πίσω από την εμφάνιση διάφορων ψυχικών διαταραχών και αποτελεί βάση για την ανάπτυξη της γνωσιακής συμπεριφορικής θεραπείας. Σύμφωνα με την συμπεριφορική θεραπεία, η σκέψη μας είναι αυτή που καθορίζει τη συμπεριφορά μας και καθώς η σκέψη μας είναι μεταβλητή και ελεγχόμενη, ο τρόπος για να αλλάξει η συμπεριφορά μας είναι πρωτίστως να αλλάξει η σκέψη μας. Η αναπαράσταση και η σταδιακή έκθεση σε καταστάσεις που δημιουργούν άγχος, στα πλαίσια της θεραπείας, βοηθούν το άτομο να αναπτύξει μηχανισμούς αντιμετώπισης και τελικά να αποβάλλει το αίσθημα του άγχους/φόβου, ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές κλπ. Για παράδειγμα, ένα παιδί που βιώνει μία άσχημη εμπειρία με έναν σκύλο, μπορεί, στη συνέχεια, να γενικεύσει τον φόβο του σε όλους τους σκύλους ή και σε κάποια άλλα ζώα και να αποκτήσει φοβία ως προς την επαφή μαζί τους. Αργότερα, είναι πιθανό με τη βοήθεια κάποιου ενήλικα να αρχίσει να γίνεται διάκριση στο μυαλό του παιδιού μεταξύ των σκύλων και να φοβάται μόνο κάποια είδη π.χ. πολύ μεγάλους σκύλους. Τέλος, μετά από καιρό μπορεί να αποκτήσει θετικές εμπειρίες με ζώα ή σκυλιά και ως αποτέλεσμα να αποσβεστεί εντελώς η αντίδραση του φόβου του.
Συνοψίζοντας, τα πρωτοποριακά για την εποχή τους πειράματα του Παβλόφ έδωσαν νέες διαστάσεις στην κατανόηση της εμφάνισης ψυχικών νοσημάτων και βοήθησαν στην ανάπτυξη θεραπευτικών μοντέλων που προάγουν υγιή μοτίβα σκέψης και κατ΄ επέκταση συμπεριφοράς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Συμπεριφοριστικές και Γνωστικές Θεωρίες Προσωπικότητας, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Ευάγγελος Χ. Καραδήμας, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, Τμήμα Φιλοσοφίας – Παιδαγωγικής – Ψυχολογίας, Πρόγραμμα Ψυχολογίας, Αθήνα 2003. Διαθέσιμο εδώ
- Behavioural evidence for parallel outcome-sensitive and outcome-insensitive Pavlovian learning systems in humans, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- «BASIC PRINCIPLES FOR THE FUNCTIONING OF NERVOUS SYSTEM», Κεφάλαιο «ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΗΣ», Κυριακή Σιδηροπούλου, 2015
