Του Ευγένιου Ακαρίδη,
Η Ιστορία είναι μια περίπλοκη υπόθεση. Μια συνεχής διήγηση με δισεκατομμύρια πρωταγωνιστές και χιλιάδες παράλληλες πλοκές. Σπάνια υπάρχει «σωστό» και «λάθος», πολύ πιο συχνά στεγνά δεδομένα και η αντίληψη του παρατηρητή που καλείται να τα ερμηνεύσει. Η μόνη, ίσως, κοινή παραδοχή σε αυτόν τον τομέα είναι η αγανάκτηση που προκαλούν τα κενά, η θλίψη για τις γνώσεις που έχουν χαθεί και είναι αδύνατο να επανακτηθούν. Δεδομένου, λοιπόν, ότι μόλις το 1.6% της ανθρώπινης Ιστορίας είναι καταγεγραμμένη, αξίζει να θυμηθούμε μερικά από τα μεγαλύτερα κενά που έχουν δημιουργηθεί μέσα σε αυτή από την καταστροφή βιβλιοθηκών. Άλλωστε, τίποτα δεν είναι μόνιμο, ούτε καν η γνώση.
Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας
Μετά την ίδρυσή της από τον Μέγα Αλέξανδρο, η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα ελληνισμού της Ελληνιστικής Περιόδου. Έτσι, υπό τον Πτολεμαίο Β΄ Φιλάδελφο, χτίστηκε στην πρωτεύουσα πλέον του Βασιλείου των Πτολεμαίων η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη της εποχής της, ως μέρος του ευρύτερου κέντρου έρευνας του Μουσείου. Στο ζενίθ της υπολογίζεται να φιλοξενούσε από δεκάδες μέχρι και πιθανότατα μερικές εκατοντάδες παπύρους με αμέτρητα έργα που δε σώζονται μέχρι σήμερα.
Είναι ευρέως γνωστό ο Ιούλιος Καίσαρας, παγιδευμένος στην Αλεξάνδρεια, άναψε μία φωτιά που εξαπλώθηκε ατυχώς μέχρι τη βιβλιοθήκη, καταστρέφοντάς την. Μολονότι γνωρίζουμε πως η ζημιά δεν ήταν ολοκληρωτική, είναι σίγουρο πως οι φλόγες κατάπιαν χιλιάδες διαφορετικές οπτικές για τον αρχαίο κόσμο και η αίγλη της βιβλιοθήκης αυτής δεν ανέκαμψε ποτέ.
Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη της Κωνσταντινούπολης
Η τελευταία των μεγάλων βιβλιοθηκών του αρχαίου κόσμου βρισκόταν στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου, την Κωνσταντινούπολη. Υπό τους αυτοκράτορες Μεγάλο Κωνσταντίνο και Κωνστάντιο Β΄ υπήρξε ένα κίνημα συντήρησης των αρχαίων κειμένων, που συμπεριλάμβανε τη μεταφορά τους από πάπυρο σε περγαμηνή. Η προσπάθειά τους αυτή οδήγησε στη δημιουργία της σχετικής βιβλιοθήκης, στην οποία θα έβρισκε κανείς περισσότερα από 100.000 από τα σημαντικότερα έργα παλαιότερων εποχών.
Καθώς δινόταν συνειδητά έμφαση σε παλαιότερα και πιο σημαντικά έργα, η πυκνότητα έργων από τον κλασσικό ελλαδικό χώρο ήταν μεγαλύτερη από εκείνη των λατινικών. Δυστυχώς, όμως, ελάχιστα από αυτά έχουν παραμείνει επιβεβαιωμένα άθικτα μέχρι την εποχή μας, καθώς πυρκαγιές ανά τους αιώνες έκαψαν τα περισσότερα, όπως τα 120.000 έργα που υπολογίζεται να χάθηκαν το 473 μ.Χ. Όσα κατάφεραν να ξεφύγουν από τη φλόγα μέχρι και το 1204 μ.Χ., κάηκαν τελικά από τους Δυτικούς εισβολείς της Τέταρτης Σταυροφορίας, όπου πρέπει να καταστράφηκε ολοσχερώς και η ίδια η βιβλιοθήκη.
Οίκος της Σοφίας στη Βαγδάτη
Κατά τη χρυσή εποχή του Ισλάμ, οι Αββασίδες έχτισαν ως νέα πρωτεύουσα του χαλιφάτου τους τη Βαγδάτη. Στο παλάτι της πόλης χτίστηκε και μία βιβλιοθήκη, με βάση την προγενέστερη Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη των Σασσανιδών, από τους οποίους είχε κληρονομηθεί και η παράδοση της μετάφρασης σημαντικών ξενόγλωσσων έργων στα αραβικά. Δεδομένης της γνωστής αγάπης των μουσουλμάνων της εποχής για τη γνώση και τις επιστήμες, ο Οίκος της Σοφίας όπως ονομάστηκε αργότερα ήταν προορισμένος για μεγαλεία.
Με την υποστήριξη αρκετών διαδοχικών «λόγιων» Χαλιφών, που αντανακλούσαν τις προτεραιότητες της εποχής, η βιβλιοθήκη έφτασε να επισκιάζει κάθε ευρωπαϊκή όμοιά της. Αντί για δεκάδες τόμους, η Βαγδάτη αποτελούσε το σπίτι περίπου 400.000 τόμων ποικίλης θεματολογίας και προέλευσης. Εκατοντάδες χιλιάδες χειρόγραφα από την Αίγυπτο, την Ελλάδα, την Περσία, την Ινδία, ακόμα και από την Κίνα πάνω σε κάθε επιστήμη, από μαθηματικά μέχρι και φιλοσοφία, όλα χάθηκαν όταν οι μογγολικές ορδές του Χουλαγκού Χαν κατέλαβαν την πόλη και τη λεηλάτησαν επί μία ολόκληρη εβδομάδα. Περιγραφές της εποχής αναφέρουν πως ο Τίγρης ποταμός έγινε μαύρος από το μελάνι, και πως πετάχτηκαν αρκετά βιβλία ώστε να δημιουργήσουν γέφυρα που να υποστηρίζει έναν έφιππο άνθρωπο, παρά τις προσπάθειες ενός Nasir al–Din al–Tusi να σώσει όσα πρόλαβε πριν ξεκινήσει η πολιορκία.
Ναλάντα Μαχαβιχάρα στην Ινδία
Κλείνοντας με κάτι διαφορετικό, το Μαχαβιχάρα της Ναλάντα στη βόρεια Ινδία ήταν ένα σύμπλεγμα βουδιστικών μοναστηριών που λειτουργούσε ως πανεπιστήμιο με διαμονή, το πρώτο του είδους του παγκοσμίως. Μετά την ίδρυσή του τον 5ο αιώνα μ.Χ. έπαιξε σημαντικό ρόλο στη χρυσή εποχή της Ινδίας και στη διάδοση του Βουδισμού στην Κίνα. Ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα μάθησης του τότε κόσμου, δεχόταν δωρεές από χορηγούς κάθε θρησκείας, καθώς και σταθερή υποστήριξη από Βασιλιάδες και Αυτοκράτορες.
Μετά από πολλούς αιώνες κύρους, η καταστροφή ήρθε με τη μορφή μιας μουσουλμανικής εισβολής κοντά στο 1200 μ.Χ. υπό τον Muhammad Bakhtiyar Khalji. Η εισβολή αυτή είχε ως στόχο τόσο την κατάκτηση όσο και τη διατήρηση των εδαφών της βόρειας Ινδίας, με αποτέλεσμα την καταδίωξη του Βουδισμού και τη σφαγή πολλών μοναχών, τόσο στο Μαχαβιχάρα της Ναλάντα, όσο και στις γύρω περιοχές, καθώς και την καταστροφή των βιβλίων και άλλων πολιτισμικά πολύτιμων αγαθών. Ακόμα κι αν στη μνήμη του έχει κτιστεί ένα νέο πανεπιστήμιο, το Nava Nalanda Mahavihara, η επιρροή που είχε η καταστροφή του στο Βουδισμό στην Ινδία είναι απερίγραπτη.
Καθώς ζούμε σε μια εποχή που σχεδόν τα πάντα καταγράφονται, είναι δύσκολο για πολλούς να αντιληφθούν τα μαύρα σημεία που αφήνει πίσω της κάθε εποχή. Θα αποδειχθεί, άραγε, αρκετά μόνιμη η πληροφορία που διατηρείται ψηφιακά, ή μήπως θα παραπονιούνται οι άνθρωποι σε 1.000 χρόνια για κάποια ηλεκτρονική καταστροφή με παρόμοιες επιπτώσεις με αυτές που πραγματεύεται το παρόν άρθρο;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Lyons, Jonathan (2010), The House of Wisdom: How the Arabs Transformed Western Civilization, Λονδίνο: Bloomsbury.
- Harris, Michael H. (1999), History of Libraries of the Western World, Lanham: Rowman & Littlefield.
