Της Μαριτίνας Χτενά,
«Η Σοφία, ή αλλιώς Αθηνά, ήταν κόρη της Μήτις και του Διός. Όταν ο τελευταίος έμαθε ότι το παιδί που κυοφορούσε η νύφη του δεν ήταν αγόρι όπως επιθυμούσε, την έφαγε. Καθώς άρχισε να υποφέρει από φριχτούς πονοκέφαλους, έδωσε διαταγή στον Ήφαιστο να του ανοίξει το κεφάλι με ένα τσεκούρι. Έτσι, η θεά της σοφίας εξήλθε από κεφαλή θεού».
Όλοι μάθαμε με τον παραπάνω μύθο και την έννοια της σοφίας στην Γ’ Δημοτικού. Ωστόσο, η πρώτη αναφορά του ορισμού έχει βαθιές ρίζες, που χρονολογούνται στις αρχές του 6ου αιώνα. Από τότε η επιδίωξη της σοφίας ήταν ο ύψιστος στόχος των ανθρώπων που τον άγγιζαν μόνο ελάχιστοι. Σήμερα θεωρούμε τους ηλικιωμένους σοφούς, λόγω των εμπειριών που έχουν συλλέξει στο πέρας της ζωής τους. Όμως, η ηλικία είναι γνωστό ότι επιφέρει τη μείωση ορισμένων λειτουργιών του εγκεφάλου. Γιατί, λοιπόν, δεν επηρεάζεται η σοφία, καθώς αλλοιώνεται η μνήμη; Υπάρχει γι’ αυτή ιδιαίτερη θέση στο εσωτερικό του εγκεφάλου;
Λοιπόν, ας μην βιαζόμαστε και ας το πάρουμε από την αρχή. Η σοφία για αιώνες ήταν ο μοναδικός τομέας της θρησκείας και της φιλοσοφίας. Ένας τυπικός φιλοσοφικός (στα ελληνικά, philos-sophia = εραστής της σοφίας) ορισμός της σοφίας αφορά στη συνετή εφαρμογή της γνώσης. Ωστόσο, αυτό που μπορεί να φαίνεται σοφό σε ένα άτομο μπορεί να φαίνεται ανόητο σε ένα άλλο. Παρόλο που οι περισσότεροι πολιτισμοί αναγνωρίζουν ότι ενώ μερικά άτομα επιδεικνύουν φυσική σοφία ακόμα και νέοι, ως επί το πλείστον είναι ένα χαρακτηριστικό που αυξάνεται με την ηλικία.
Τι λένε οι επιστήμονες;
Ακόμη και πριν οι ερευνητές μάθουν πολλά για τις νευρολογικές ρίζες της σοφίας, οι ψυχολόγοι σημείωσαν ότι ο εγκέφαλος φαινόταν να βελτιώνεται με την ηλικία. Ο Jean Piaget, ο οποίος ήταν ένας από τους πρώτους που περιέγραψε την ανθρώπινη πνευματική ανάπτυξη, σημείωσε ότι αν και οι περισσότεροι ενήλικες άνω των 16 ετών βρίσκονται στο επίσημο λειτουργικό στάδιο με πλήρη ικανότητα να σκέφτονται λογικά, ορισμένες πτυχές βελτιώνονται με τον χρόνο. Υπέρ αυτής της άποψης είναι και ο Goldberg, ο οποίος υποστήριζε ότι ο γηραιότερος εγκέφαλος είναι πιο αργός, αλλά και πιο αποτελεσματικός. Η εξήγηση είναι πως καθώς μεγαλώνουμε το, πέριξ των νευρικών ινών, έλυτρο μυελίνης σταδιακά εκφυλίζεται, μειώνοντας την ταχύτητα αγωγής των νευρικών ερεθισμάτων, γεγονός που ερμηνεύει την προκείμενη φράση πιο «αργός» εγκέφαλος. Από την άλλη πλευρά, η επαναληψιμότητα μίας ενέργειας για τον άνθρωπο, μεταφράζεται σε αυτοματοποίηση της ίδιας διαδικασίας για το Νευρικό Σύστημα, γεγονός που καθιστά τον εγκέφαλο πιο αργό μεν, αλλά πιο αποτελεσματικό δε με την πάροδο του χρόνου.
Αναλυτικότερα, όσον αφορά συγκεκριμένα τη σοφία, οι επιστήμονες ισχυρίζονται ότι για πρώτη φορά ανακάλυψαν το κέντρο της ανθρώπινης σοφίας στον εγκέφαλο, εντοπίζοντας εκείνες τις περιοχές που μας καθοδηγούν όταν αντιμετωπίζουμε δύσκολα ηθικά διλήμματα. Ο εντοπισμός έγινε με την αξιοποίηση λειτουργικών μαγνητικών τομογραφιών (fMRI) και διαπιστώθηκε ότι οι περιοχές που ενεργοποιούνται περιλαμβάνουν όχι μόνο τα αναμενόμενα τμήματα του εγκεφάλου που σχετίζονται με την ικανότητα της αφηρημένης σκέψης, αλλά και άλλες περιοχές, λιγότερο αναμενόμενες που εμπλέκονται, επίσης, στα πρωτόγονα ένστικτα του σεξ, του φόβου και του θυμού.
Η έρευνα και η ανακάλυψη
Η ανακάλυψη αυτή έγινε από επιστημονική ομάδα της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, υπό τον καθηγητή Ψυχιατρικής και Νευροεπιστήμης Dilip Jeste και τον συνάδελφό του Thomas Meeks. Οι ερευνητές εντόπισαν 10 εργασίες που καθορίζουν τη σοφία και με βάση τα κοινά σημεία στην έρευνα, οι δύο πρότειναν ότι η σοφία αποτελείται από τις συμπεριφορές που αντικατοπτρίζουν το καλό της ομάδας, τον πραγματισμό, τη συναισθηματική ισορροπία, την αυτοκατανόηση, την ανοχή και την ικανότητα αντιμετώπισης της ασάφειας. Στη συνέχεια, με βάση αυτές τις μελέτες, μηδένισαν ποιοι νευροδιαβιβαστές ήταν ενεργοί όταν συμπεριφερόμαστε με σύνεση.
«Αυτό που ήταν εντυπωσιακό ήταν ότι ορισμένες περιοχές εμφανίστηκαν ξανά και ξανά» λέει ο Jeste. Οι αναφερόμενες περιοχές ήταν:
- Ο ραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός, που εμπλέκεται στον έλεγχο των συναισθημάτων και στην επεξεργασία της ασάφειας
- Ο κοιλιακός προμετωπιαίος φλοιός, ο οποίος εμπλέκεται στην ενσυναίσθηση, την ηθική, την αυτο-αντανάκλαση και τη λήψη αποφάσεων
- Η πρόσθια μοίρα της έλικας του προσαγωγίου (μέρος του Μεταιχμιακού Συστήματος) που είναι σημαντικός για την ανίχνευση συγκρούσεων
- Το ραβδωτό σώμα (μέρος του Μεταιχμιακού Συστήματος), το οποίο είναι μέρος του συστήματος ανταμοιβής του εγκεφάλου
Ο Jeste περιγράφει τους ρόλους αυτών των περιοχών με σοφία ως εξής:
«Ο ραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός είναι σαν ένας παροιμιώδης πατέρας: λογικός, πειθαρχικός, ψυχρός, υπολογιστικός. Ο κοιλιακός προμετωπιαίος φλοιός είναι σαν μια μητέρα: ευγενικός, ωραίος, κοινωνικός, συναισθηματικός. Η πρόσθια μοίρα της έλικας του προσαγωγίου είναι ο παροιμιώδης θείος που όταν έχετε έναν αγώνα μεταξύ πατέρα και μητέρας πηγαίνετε στον θείο σας. Το μεταιχμιακό ραβδωτό σώμα είναι ένας φίλος, ένα σύστημα ανταμοιβής».
Όπως έδειξε η έρευνα, η σκέψη για μια απλή κατάσταση που απαιτεί από τον άνθρωπο να δείξει αλτρουισμό, ενεργοποιεί το μέσο προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή που σχετίζεται με τη νοημοσύνη και τη μάθηση. Η αντιμετώπιση ενός δύσκολου ηθικού διλήμματος, όμως, ενεργοποιεί περιοχές που σχετίζονται τόσο με την ορθολογική σκέψη όσο και με τα πρωτόγονα συναισθήματα. Όπως δήλωσαν οι ερευνητές, φαίνεται πως υπάρχει μια ισορροπία ανάμεσα στις πιο πρωτόγονες εγκεφαλικές περιοχές, όπως το Μεταιχμιακό Σύστημα και στις πιο πρόσφατες, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός.
Η νέα αντίληψη της Νευροεπιστήμης ότι η σοφία, τελικά, αποτελεί «αντανάκλαση» του τρόπου που είναι «δικτυωμένοι» οι νευρώνες του ανθρώπου, αντίθετα με την παραδοσιακή άποψη ότι η σοφία αποτελεί μεταφυσική έννοια, δεν γίνεται εύκολα αποδεκτή από το ευρύ κοινό. Από την άλλη, όμως, ο Jeste πιστεύει ότι «η γνώση των υποκείμενων μηχανισμών στον εγκέφαλο μπορεί να οδηγήσει σε παρεμβάσεις για τη βελτίωση της σοφίας στο μέλλον». Φανταστείτε έναν κόσμο όπου όλοι, ανεξαρτήτως ηλικίας, θα σκεφτόμαστε σωστά, συνετά και σοφά, δίνοντας ένα τέλος στις παράλογες πράξεις και όλες τις συνέπειες που τις συνοδεύουν. Αν το καταφέρουμε αυτό, θα είναι άραγε περήφανοι για εμάς οι αρχαίοι προγόνοι μας;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η γέννηση της Αθηνάς, athinainfo.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Neurobiology of wisdom, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Is wisdom in the brain?, scientificamerican.com. Διαθέσιμο εδώ
- Unlocking the wisdom of the brain, brainworldmagazine.com. Διαθέσιμο εδώ
- Εγκέφαλος: Βρέθηκε για πρώτη φορά το κέντρο της σοφίας;, taxheaven.gr. Διαθέσιμο εδώ
