Του Λάμπρου Κουρή,
Κάθε αυτοκρατορία έχει περιόδους ακμής, πριν να έρθει η κρίση. Το ίδιο συνέβη και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία τον 11ο αιώνα, όπως προδίδει και ο τίτλος του άρθρου. Μια περίοδος στρατιωτικής, δυναστικής και, φυσικά, οικονομικής κρίσης. Για αρχή, όμως, πρέπει να λεχθεί τι προηγήθηκε και πώς φτάσαμε στην κρίση του 11ου αιώνα.
Αρχικά, η δυναστεία που βασίλευε πριν την κρίση ήταν αυτή των Μακεδόνων, με ιδρυτή της τον Βασίλειο Α΄, ο οποίος βασίλευσε από το 867 μέχρι το 886. Τελευταίος αυτοκράτορας πριν την κρίση ήταν ο συνονόματός του, Βασίλειος Β΄, γνωστός ως Βουλγαροκτόνος. Ο Βασίλειος ήταν στο θρόνο από το 976, αλλά κυβερνούσε ο ευνούχος Βασίλειος, γιατί ο πρώτος ήταν ανήλικος. Ο Βασίλειος Β΄ εκθρόνισε τον ευνούχο και κυβέρνησε μόνος του, μέχρι τον θάνατό του, το 1025. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, πολέμησε το βασίλειο της Βουλγαρίας, το οποίο καταστράφηκε το 1018, επτά χρόνια πριν το τέλος της βασιλείας του Βασιλείου. Ο Βασίλειος πέθανε χωρίς διαδόχους και επόμενος αυτοκράτορας ήταν ο Κωνσταντίνος Η΄, ο οποίος πέθανε το 1028. Από αυτό το σημείο και μετά, υπήρξε πολιτική αστάθεια.
Όπως ειπώθηκε, μετά τον Κωνσταντίνο ακολούθησε αστάθεια, αφού η κόρη του, Ζωή, όταν τον διαδέχτηκε, παντρεύτηκε πολλές φορές. Οι γάμοι της ποτέ δεν κρατούσαν για πολύ, με τον Κωνσταντίνο Μονομάχο να μένει περισσότερο δίπλα της, μεταξύ 1042 και 1055. Κάποιες φορές, η ίδια η Ζωή τους έβγαζε από τη μέση, με πιο τρανταχτό παράδειγμα τον Ρωμανό Γ΄, ο οποίος δολοφονήθηκε στο λουτρό. Οι αυτοκράτορες μετά τον Κωνσταντίνο Η΄ ήταν σπάταλοι, και ειδικά ο Κωνσταντίνος Μονομάχος, κάτι που παρατήρησαν ο Σκυλίτσης και ο Κεκαυμένος, ιστορικοί της εποχής. Κάποιες φορές υπήρχαν και άντρες που στασίαζαν κατά των αυτοκρατόρων. Ένα παράδειγμα είναι ο Ντελιάν, ένας Βούλγαρος που έλεγε ότι ήταν εγγονός του τσάρου Σαμουήλ, ο οποίος απέτυχε. Άλλη επανάσταση ήταν του Γεωργίου Μανιάκη, αλλά και αυτός ηττήθηκε. Επόμενη στάση είναι του Λέοντα Τορνίκη, ο οποίος επαναστάτησε το 1047, αλλά έχασε από την αναποφασιστικότητά του κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης.
Τελευταίο γεγονός της βασιλείας του Κωνσταντίνου Μονομάχου ήταν το σχίσμα των Εκκλησιών, το 1054. Επόμενοι αυτοκράτορες ήταν η Θεοδώρα για την περίοδο 1055 με 1056, ο Μιχαήλ ΣΤ΄ (1056-1057), τον οποίο ανέτρεψαν οι στρατιωτικοί για να ανεβάσουν τον Ισαάκιο Κομνηνό (1057-1059). Ο Ισαάκιος παραιτήθηκε και όρισε διάδοχό του τον Κωνσταντίνο Ι΄ Δούκα, ο οποίος αρρώστησε και πέθανε το 1067. Ο επόμενος, ο Ρωμανός Διογένης, θα μπορούσε να γίνει καλός αυτοκράτορας, αλλά το 1071 αιχμαλωτίστηκε μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ. Ο Ρωμανός αφέθηκε ελεύθερος, αλλά τον έπιασαν οι Βυζαντινοί και τον τύφλωσαν. Επόμενος ανίκανος Aυτοκράτορας ήταν ο Μιχαήλ Δούκας, ο οποίος κατέστειλε επανάσταση Βουλγάρων. Η κακή διοίκηση του Μιχαήλ έφερε και οικονομική κρίση. Τελευταίος πριν το 1081 ήταν ο Νικηφόρος Βοτανειάτης, οποίος υποτίμησε το βυζαντινό νόμισμα και χειροτέρευσε η οικονομική κατάσταση. Ο μόνος που κρατούσε τον Νικηφόρο στο θρόνο ήταν ο Αλέξιος Κομνηνός, o οποίος ανέτρεψε τον πρώτο και έγινε ο ίδιος Aυτοκράτορας.
Αναφέροντας τα προβλήματα της περιόδου, δεν πρέπει να αγνοήσουμε και τους εξωτερικούς εχθρούς. Πρώτοι άξιοι αναφοράς είναι οι Πετσενέγοι επιδρομείς, οι οποίοι επιτέθηκαν στο Σίρμιο. Ηττήθηκαν μόνο επειδή πολέμησαν με τους παλιούς στρατηγούς του Βασιλείου. Το 1027, οι στρατηγοί Σάμου και Χίου νίκησαν τους Άραβες σε ναυμαχία. Επί Ρωμανού Γ΄, το 1030, οι Βυζαντινοί εξεστράτευσαν στη Συρία, αλλά υποχώρησαν πριν καν γίνει μάχη. Ο Μιχαήλ Δ΄ πολέμησε και αυτός τους Άραβες στη Σικελία με τη βοήθεια Σκανδιναβών μισθοφόρων. Επόμενη σύγκρουση με τους Άραβες ήταν επί Κωνσταντίνου Θ΄. Άλλοι εχθροί της Aυτοκρατορίας ήταν και οι Αρμένιοι, οι οποίοι παρέδωσαν τη χώρα τους στο Βυζάντιο. Επί Κωνσταντίνου Θ΄, η Ζέτα θα φύγει από τη βυζαντινή κυριαρχία, με αρχηγό τον Στέφανο Βοϊσλάβο. Η Ζέτα ήταν το πρώτο Σλαβικό κράτος που έφυγε οριστικά από τη βυζαντινή επιρροή. Άλλοι Σλάβοι που επιτέθηκαν ήταν οι Ρώσοι, που το 1043 επιτέθηκαν για τελευταία φορά στο Βυζάντιο και ηττήθηκαν και αυτοί.
Οι Πετσενέγοι (λαός τουρκικής καταγωγής), επίσης, για άλλη μια φορά μετακινήθηκαν και εγκαταστάθηκαν τον 10ο αιώνα βόρεια του Δούναβη. Το 1048, οι Πετσενέγοι επιτέθηκαν, αλλά ηττήθηκαν. Οι αιχμάλωτοι δραπετεύουν στη Θράκη και ενώθηκαν με άλλους συμπολεμιστές τους. Οι Βυζαντινοί έχασαν και έδωσαν χρήματα και γαίες και αυλικούς τίτλους στους Πετσενέγους άρχοντες. Επόμενοι και, ίσως, σημαντικότεροι εχθροί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ήταν οι Σελτζούκοι Τούρκοι. Ήταν τουρκική φυλή Ογούζων, των οποίων ένα μέρος άρχισε να προχωράει προς τα δυτικά, με αρχηγό τον Σετζούκ.
Κατά το 1040, με αρχηγό τον Τογρούλ Μπεγκ, βρίσκονται στο βόρειο Ιράν και συγκεντρώνουν πολεμιστές κι άλλων τουρκιών φυλών. Έτσι, αποτελούσαν κίνδυνο για το Βυζάντιο, την Αρμενία και το Αραβικό Χαλιφάτο της Βαγδάτης ταυτόχρονα. Η τακτική τους ήταν να κάνουν επιδρομές, να αιχμαλωτίζουν στρατηγούς και να υποχωρούν μετά από καταστροφή των γύρω περιοχών. Θα αρχίσουν τις επιδρομές το 1045 ή 1046 κατά του Βυζαντίου. Ο στρατός είχε περιοριστεί πολύ, λόγω της πολιτικής του Κωνσταντίνου Μονομάχου. Οι Βυζαντινοί μπόρεσαν να κρατήσουν τα σύνορα με ενέδρες και αποφυγή μάχης. Όχι, όμως, για πολύ. Τη δεκαετία του 1060, επέδραμαν κατά του Βυζαντίου, αφού νικήσουν τους Άραβες στην Περσία. Ένας Aυτοκράτορας που νίκησε πολλές φορές τους Τούρκους, ήταν ο Ρωμανός Διογένης. Δεν νίκησε, όμως, στο Μαντζικέρτ, το 1071. Οι επιδρομές συνέχισαν και μετά τον Ρωμανό, επί βασιλείας του Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα.
Τελευταίοι, αλλά άξιοι και εκείνοι αναφοράς, είναι οι Νορμανδοί. Κάποιοι από αυτούς είχαν εγκατασταθεί στην Κάτω Ιταλία και έφτασαν κι άλλοι, μετά την ανταρσία του Μανιάκη, αρχίζοντας πάλι επιδρομές. Το 1053, οι Νορμανδοί νίκησαν τον στρατό του Πάπα, αφού και εκείνος ανησυχούσε για τις επιδρομές τους. Εν συνεχεία, νίκησαν και τους Βυζαντινούς, οι οποίοι διοικούνταν από τον μάγιστρο Αργυρό, δούκα Ιταλίας, Καλαβρίας και Σικελίας. Από εκείνο το έτος και μετά, οι Νορμανδοί θα κυριαρχήσουν, σιγά σιγά, στην Κάτω Ιταλία. Επόμενος Aυτοκράτορας που αντιμετώπισε τους Νορμανδούς ήταν ο Αλέξιος Κομνηνός, για τον οποίο θα λεχθούν περισσότερα στο επόμενο άρθρο.
Έτσι, φτάσαμε στο τέλος του παρόντος κειμένου. Αυτή ήταν η κρίση του 11ου αιώνα, η οποία είναι άξια αναφοράς και εξίσου ενδιαφέρουσα με την προηγούμενη όσο και με την επόμενη περίοδο. Στο επόμενο άρθρο, θα εστιάσουμε στη δυναστεία των Κομνηνών και των Δουκών, δηλαδή από το 1081 μέχρι το 1204.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Καραγιαννόπουλος, Ιωάννης Ε. (2001), Το βυζαντινό κράτος, Θεσσαλονίκη: Βάνιας.
- Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης – Benjamin Hendrickx (2019), Εισαγωγή στην Βυζαντινή Ιστορία (284 – 1461), Αθήνα: Ηρόδοτος.
