Της Χιόνας Οικονομάκη,
Μία περιοχή ιστορική, με ένα εθιμικό δίκαιο ιδιαίτερο που έπλασε ανθρώπους σκληροτράχηλους, διατεθειμένους να θυσιάσουν την ίδια τους τη ζωή στον βωμό της αποκατάστασης της δικαιοσύνης. Μίας δικαιοσύνης ιδιόμορφης που θα έπρεπε να υποτάσσεται στους άγραφους νόμους των Μανιατών, οι οποίοι ήταν άρρηκτα συνδεδεμένοι με δύο θεμελιώδεις έννοιες της κοσμοθεωρίας τους: Τον σεβασμό και την υπερηφάνεια. Σε μία περιοχή άναρχη, με σκληρούς και δυναμικούς ανθρώπους που αναγνώριζαν την ανεξαρτησία και την αυτοτέλειά τους, στην οποία αδυνατούσε να επιβάλλει ο οποιοσδήποτε θεσμικό δίκαιο ή νομοθετικό σύστημα, ήταν επόμενο να παγιωθεί ένα σύστημα άγραφων νόμων, που διαμόρφωναν την κοινωνική ζωή και συμπεριφορά των Μανιατών και ήταν αυστηρώς απαράβατοι.
Η έννοια του σεβασμού, λοιπόν, κατέχει κεντρική θέση στον ηθικό κώδικα των Μανιατών, ενώ η διασφάλιση της οικογενειακής τιμής συνιστά απόλυτη προτεραιότητα. Η παράβαση κάποιου εκ των κανόνων που συνέθεταν το μανιάτικο εθιμικό δίκαιο ήταν, σαφέστατα, μη αποδεκτή και, παράλληλα, στιγμάτιζε το όνομα της οικογένειας που έσφαλε και ισούταν με το ξέσπασμα «γδικιωμού». Η λέξη «βεντέτα», που εσφαλμένα έχει επικρατήσει στις μέρες μας, ήταν άγνωστη στην περιοχή της Μάνης, ενώ ο «γδικιωμός» (ή «δικιωμός») έχει τις ρίζες του στο ρήμα «γδικιώμαι», δηλαδή εκδικούμαι. Η έντονη αυτή εκδικητικότητα που είχε ως μοναδικό αυτοσκοπό την αποκατάσταση της δικαιοσύνης είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που ξεχωρίζει τη μανιάτικη ιδιοσυγκρασία, καθιστώντας τους ανθρώπους της περιοχής σκληρούς, αμετανόητους και απόλυτα αποφασισμένους για κάθε τους κίνηση. Μοναδικός σκοπός ήταν η εκδίκηση, ενώ το τίμημα που αυτή επέτασσε ήταν για εκείνους ελάσσονος σημασίας, ακόμη κι αν επρόκειτο για την ίδια τους τη ζωή.
Αμέσως μετά την πραγμάτωση της άδικης πράξης, τα άμεσα εμπλεκόμενα πρόσωπα αλληλοανακηρύσσονταν ως «οχτροί» και ακολουθούσε η Γεροντική. Άλλοτε κάθε οικογένεια συγκαλούσε το δικό της συμβούλιο, κι άλλοτε λάμβανε χώρα μία Κοινή Γεροντική με παρουσία ανθρώπων και των δύο οικογενειών, ώστε να επιχειρηθεί μία δυνάμει ειρηνική συμφιλίωση των δύο πλευρών, συνήθως κατόπιν παρεμβάσεως κάποιου ιερέως. Τις περισσότερες, βέβαια, φορές η απόφαση ήταν μία: Πόλεμος.
Μετά την απόφαση για έναρξη των εχθροπραξιών, χτυπούσαν οι καμπάνες όλων των εκκλησιών προκειμένου να ενημερωθούν οι κάτοικοι που δεν ήταν άμεσα εμπλεκόμενοι και να ταχθούν στο πλευρό της οικογένειας που επιθυμούσαν. Έτσι, από τη στιγμή που γινόταν σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές, οποιοσδήποτε είχε το δικαίωμα να σκοτώσει όποιο μέλος της αντίπαλης οικογένειας επιθυμούσε. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί πως η επίθεση σε βάρος κάποιου (πολλώ δε μάλλον η δολοφονία του) πριν από την επίσημη έναρξη του γδικιωμού, θεωρούνταν ανεπίτρεπτη και ο ιθύνοντας άνανδρος. Άμεσος στόχος, φυσικά, ήταν τα «τουφέκια», δηλαδή οι άνδρες της οικογένειας, που θα συνέχιζαν το όνομα και την κληρονομιά της. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη την… «αμφίβια μητριαρχία» της Μάνης, δεν ήταν λίγες οι φορές όπου οι γυναίκες, γεμάτες θάρρος και πυγμή, έπαιρναν τα όπλα, αναλαμβάνοντας οι ίδιες να εκδικηθούν για τον θάνατο του συζύγου, του πατέρα ή του αδελφού τους.
Ο γδικιωμός συνεχιζόταν μέχρι την επίτευξη του σκοπού για τον οποίο ξεκίνησε: Την αποκατάσταση της δικαιοσύνης με τον αφανισμό της οικογένειας που διέπραξε την ασεβή πράξη εξ αρχής. Συχνά, με αφορμή κάποιο μεγάλο κοινωνικό γεγονός όπως ένας γάμος, μία βάφτιση ή μία κηδεία, οι οικογένειες πραγματοποιούσαν την «τρέβα», δηλαδή μία πρόσκαιρη ανακωχή, που ήταν απαράβατη και από τις δύο πλευρές. Το ίδιο συνέβαινε και σε εποχές αγροτικών ενασχολήσεων ή κατόπιν απειλής από κάποια ξενική δύναμη, κάτι το οποίο επέτασσε τη συσπείρωση των Μανιατών προς εξουδετέρωση του εξωτερικού κινδύνου. Βέβαια, ένας εναλλακτικός τρόπος με τον οποίο έληγαν οι εχθροπραξίες ήταν το λεγόμενο «ψυχικό», η ανοιχτή παραδοχή της ήττας μίας οικογένειας και η απολογία κάτω από συγκεκριμένες τελετουργικές διαδικασίες. Βέβαια, όπως είναι εύκολο να αντιληφθούμε, οι υπερήφανοι Μανιάτες απέφευγαν την έσχατη αυτή λύση, προτιμώντας να χάσουν τη ζωή τους από το να θυσιάσουν την τιμή τους.
Η Μάνη, επομένως, είναι μία περιοχή πολύ ιδιαίτερη, η οποία έχει καθοριστεί από την ιστορία και τους ανθρώπους της. Ανθρώπους διεκδικητικούς, που υπερασπίζονται τον τόπο, τις αξίες και τα ιδανικά τους με κάθε κόστος. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο το ότι η Μάνη αποτελεί τη μοναδική περιοχή που παρέμεινε ανυπότακτη παρά τις συνεχόμενες προσπάθειες διαφόρων εξωτερικών δυνάμεων για την υποδούλωσή της. Ένα μέρος με αξίες, στο οποίο η δικαιοσύνη κατέχει πρωτεύουσα θέση, ενώ η ατίμωση τιμωρείται σκληρά κι εκδικητικά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Πάτρικ Λη Φέρμορ (2019), Μάνη, Εκδόσεις Μεταίχμιο
