Της Χαράς Παπαϊωάννου,
Τον 19ο αιώνα οι αποικιοκράτες προσανατολίζονται προς την περιοχή της Μέσης Ανατολής με στόχο να την καθυποτάξουν, να εκμεταλλευτούν και να αξιοποιήσουν τους πόρους της, εγκαθιδρύοντας την ανωτερότητα τους σε σχέση με εκείνη. Η Δύση, γίνεται ορατή ως μια ανώτερη οντότητα προοδευτική και τεχνοκοινωνικά ανεπτυγμένη. Αυτοπαρουσιάζεται ως ο «σωτήρας», μίας ξεχασμένης και μακρινής από την πολιτισμική ανάπτυξη περιοχής, εκείνος «ο ξένος» που πήγε σε εκείνη, ώστε να τη βοηθήσει να αναπτυχθεί και να την εκπολιτίσει.
Ένας από τους τρόπους που βρήκαν οι αποικιοκράτες για να επιβληθούν στην Ανατολή ήταν τα Middle East Area Studies (σπουδές περιοχής για τη Μέση Ανατολή). Η εμφάνιση τους έγινε με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου οι Η.Π.Α. θέτουν στην Βρετανία ως προϋπόθεση για την συμμετοχή τους στον πόλεμο να αφήσει κάποια εδάφη της, ώστε οι Αμερικανοί να μπορέσουν να χρησιμοποιήσουν τα area studies, για να διεξάγουν συνολικά και αντικειμενικά συμπεράσματα για την Μέση Ανατολή. Αγνόησαν ωστόσο, ότι η περιοχή αυτή δεν ήταν καθόλου ομοιογενής και πως πολύ διαφορετικές πολιτικές εφαρμόζονταν ανά τους τόπους της.
Το 1947 εκδίδεται στις Η.Π.Α. το επιστημονικό περιοδικό “The Middle East” στο οποίο τα μεγαλύτερα μυαλά των Αμερικανών προσπαθούν να προβλέψουν τις πολιτικές εξελίξεις στην περιοχή. Όποιες, όμως, προβλέψεις και αν έκαναν, αποτύγχαναν παταγωδώς, με αποτέλεσμα εν τέλει, το μόνο που μπόρεσαν να εξάγουν σαν συμπέρασμα να είναι, ότι η ισλαμική κληρονομία και το αποικιοκρατικό παρελθόν ήταν τα μόνα κοινά των περιοχών της. Το 1996, το Μiddle East Institute που εξέδιδε το περιοδικό αυτό, ανακοίνωσε πως δεν ήταν σε θέση να μάθει πραγματικά για αυτούς τους ανθρώπους και απέτυχε στο να αποκτήσει χρήσιμες γνώσεις, που θα βοηθούσαν στον εξελισσόμενο πόλεμο.
Τα area studies έρχονται να καταρρίψουν εξ’ ολοκλήρου οι δεκαετίες του ΄80 και ΄90, που η οικονομία, η πολιτική και ο πολιτισμός αποδομούνται και αποκτούν εξουσία και οριενταλιστικές απόψεις. Ο 20ος αιώνας αποτέλεσε πλήγμα ισχύος για τις αποικιακές αυτοκρατορίες, καθώς ο Α΄ και Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έδρασαν προς όφελος των κοινωνιών της Μέσης Ανατολής, που σταδιακά ζήτησαν την ανεξαρτησία τους από τον αποικιακό ζυγό. Πρώτη δυσανασχετεί η Ινδία, που ζητά έντονα αυτονομία και οι αποικιακοί στρατοί των Βρετανών εκεί, αντιμετωπίζουν δυσκολία να κατευνάσουν και να ελέγξουν την περιοχή, διότι αρχίζει μια κοινωνικοστρατιωτική οργάνωσή της.
Ο Μahatma Gandhi, έχοντας απόψεις κατά της βίας, ηγείται του κινήματος της απελευθέρωσής της και η προσπάθεια του λαμβάνει τόπο το 1947, όταν οι Βρετανοί κηρύττουν την χώρα ανεξάρτητη. Μετά από την νίκη αυτή της Ινδίας όμως, η χώρα μπαίνει σε εμφύλιο λόγω θρησκευτικών διαφορών μεταξύ του ινδουισμού και του μουσουλμανισμού με αποτέλεσμα να διασπάται στα δύο, την τωρινή Ινδία (ινδουισμός) και το Πακιστάν (μουσουλμανισμός). Έπειτα, ανεξαρτητοποιούνται σταδιακά και η Ινδονησία, η Βιρμανία και η Κεϋλάνη. Αυτά τα στοιχεία, παρέχουν μια σφαιρική εικόνα σχετικά με την αποαποικιοποίηση των χωρών της Μέσης Ανατολής.
Στην Αίγυπτο που αποτελούσε σημείο αναφοράς και πάροχο κουλτούρας για όλο τον Αραβικό κόσμο, το 1954 ανεβαίνει στην εξουσία ο Gamal Abdel Nasser που διετέλεσε Πρόεδρος της χώρας έως το 1970. Ήδη από το 1952, είχε αρχίσει από την Αίγυπτο ωστόσο, το κίνημα των αραβικών επαναστάσεων του 1952-1969 και εκεί έγινε το πρώτο εκ των πραξικοπημάτων που ακολούθησαν στο Ιράκ (1958), τη Συρία (1963) και τη Λιβύη (1969). Εξαιρούνται ωστόσο από τις επαναστάσεις αυτές, οι μοναρχίες που είχαν συντηρητικά καθεστώτα και τον ρόλο του στρατού εντός τους επιτελούσαν οι μισθοφόροι. Σταδιακά έρχεται στο προσκήνιο ο αραβικός πατριωτισμός και το παλαιστινιακό ζήτημα με ταυτόχρονα να παρατηρείται εθνικοποίηση των οικονομιών. Είναι βασικό το γεγονός, πως τα κράτη της Μέσης Ανατολής είχαν στην πλειοψηφία τους καθιερώσει την αποπολιτικοποίηση των στρατιωτικών ηγετών και ο στρατός δεν είχε καμία εξουσία στο πολιτικό προσκήνιο. Στο Ιράν και τη Συρία, που δεν ήταν εξ’ αρχής ομοιογενείς σαν κοινωνίες χρειάστηκε στρατιωτικοποίηση.
Ο Nasser, είχε καταφέρει να ανέβει στην εξουσία όταν στα πλαίσια του αντιαποικιακού αγώνα με πραξικόπημα ελευθέρωσε την Αίγυπτο από τους Αγγλο-Γάλλους εποίκους το 1952. Εκείνοι όμως συνέχισαν να καθοδηγούν τις καταστάσεις πίσω από την αιγυπτιακή κυβέρνηση του Muhamad Nagib ελέγχοντας τις αποφάσεις της. Το 1954, o Nasser καταφέρνει και εκτοπίζει από την θέση του τον Προέδρo Nagib και το 1956 αναλαμβάνει επίσημα την ηγεσία της Αιγύπτου. Από τη μέρα που απελευθέρωσε τον λαό όταν ανήλθε στην εξουσία, έγινε ο πιο αγαπητός ηγέτης στην Αίγυπτο και το πολιτικό του πρόγραμμα έφερε τον κοινωνικό εκσυγχρονισμό, συνέβαλε στη δημιουργία της αιγυπτιακής εθνικής ταυτότητας και την ανήγαγε σε κάτι ανώτερο των πολιτικών θεσμών.
Ο «Νασεριμός», προωθούσε τον παναραβισμό και λόγω της απήχησης που είχε η pop κουλτούρα της Αιγύπτου στην υπόλοιπη Μέση Ανατολή, ο στρατός είχε απεικονιστεί στα μυαλά των Αράβων ως κάτι θετικό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, ο λαός να μην εμπιστεύεται την πολιτική όσο τον στρατό, ο οποίος για εκείνους ήταν ένα στήριγμα καθώς τους βοηθούσε με διάφορους τρόπους, όπως το να παρέχει τρόφιμα σε χαμηλότερες τιμές από εκείνες της αγοράς. Ο στρατός ωστόσο, είχε καλή σχέση και με τον ηγέτη. Το 1970, ο Nasser χάνει το Σινά και η Ιορδανία την Ιερουσαλήμ κατά τον Αραβο-Ισραϊλινό Πόλεμο. Αυτό σήμανε την αποτυχία του παναραβισμού, αλλά όχι των εθνικισμών. Έτσι, ο κόσμος χάνει την πίστη του στον Nasser.
Το 1973, ανεβαίνει νέος ηγέτης στην Αίγυπτο, ο οποίος πήρε πίσω το Σινά καθώς συμφώνησε να προδώσει τη Συρία, δίνοντας τα εδάφη που ήθελε. Εν γένει, τρεις υπήρξαν οι τρόποι πάψης των αραβικών εξεγέρσεων. Η καταστολή που φέρνει συνήθως εμφύλιο όπως έγινε στη Συρία, οι μεταρρυθμίσεις που σαν λύση εφαρμόστηκαν στην Ιορδανία και τη Σαουδική Αραβία και η αλλαγή καθεστώτος που ακολούθησε η Τυνησία. Οι μοναρχίες άρχισαν να εστιάζουν στον στρατό και καθιέρωσαν την υποχρεωτική στράτευση. Φτάνοντας στο 2013, βλέπουμε για πρώτη φορά την Αίγυπτο να έχει στρατιωτικό καθεστώς, καθώς ο στρατός έριξε από την εξουσία τον Mohamed Morsi και ο Abdel Fatah Al Sisi κηρύχθηκε κυβερνήτης της. Οι χώρες που βγήκαν από αποικιακό καθεστώς στη συντριπτική πλειοψηφία τους, είναι αυτές που σήμερα ονομάζουμε τρίτο κόσμο, πρόκειται για κράτη που αντιμετωπίζουν έντονα εσωτερικά προβλήματα και που πασχίζουν για την οικονομική ανόρθωση τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κεφαλά, Βιβή (2021), ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΑΝΕΠΙΛΥΤΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ, ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ, ΛΙΒΑΝΟΣ, ΣΥΡΙΑ, ΙΡΑΚ, Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρης.
- Ρούσσος, Αντώνης (2022), Επανάσταση και εξέγερση στην Μέση Ανατολή, Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.
- Goldschmidt, Arthur (2016), Ιστορία της Μέσης Ανατολής, Αθήνα: Εκδόσεις Επίκεντρο.
