Της Ιωάννας Λογάρου,
H ταινία Holy Motors του Leos Carax ξεκινά με τον 51χρονο σκηνοθέτη να ξυπνά τη νύχτα, να φυτρώνει ένα τρυπάνι από το μεσαίο του δάχτυλο, να περνάει από μια κρυφή πόρτα στον τοίχο της κρεβατοκάμαράς του και να πηγαίνει στο πίσω μπαλκόνι ενός σινεμά που είναι γεμάτο. Σε μια άλλη σκηνή, ο πρωταγωνιστής της ταινίας, Monsieur Oscar (Denis Lavant), βγαίνει από μια μοντέρνα έπαυλη, αποχαιρετά την οικογένειά του και πηδά σε μια λευκή λιμουζίνα. Η οδηγός αυτής της λιμουζίνας (γνωστή από τον ρόλο της ως η κόρη του Génessier στο Georges Franju’s Eyes Without a Face) αφήνει τον Oscar στο πρώτο από τα εννέα ραντεβού εκείνη της μέρας.
Ο κεντρικός, λοιπόν, χαρακτήρας ακολουθείται κατά τη διάρκεια μιας τυπικής ημέρας της ζωής του, κατά την οποία περνά από «ραντεβού» σε «ραντεβού». Παρατηρούμε, όμως, πως βγαίνοντας από τη λιμουζίνα η εμφάνισή του αλλάζει και αποτελεί πλέον μία ηλικιωμένη ζητιάνα που περπατά σε πολυσύχναστους δρόμους του Παρισιού. Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι τα ραντεβού αυτά δεν έχουν την παραδοσιακή έννοια που φανταζόμασταν, αλλά αντ’ αυτού σε κάθε ραντεβού η λιμουζίνα αποτελεί το καμαρίνι μέσα στο οποίο μεταβάλλεται η ταυτότητα στο μέτρο της επινοητικότητας κάποιου με ειδικά εφέ μακιγιάζ και περούκες. Στην ταινία δηλαδή βλέπουμε τον Όσκαρ να ενσαρκώνει έναν πατέρα, έναν κασκαντέρ, έναν δολοφόνο, έναν ετοιμοθάνατο γέρο σε ένα πολυτελές διαμέρισμα κ.ο.κ. Έτσι, ο L. Carax θολώνει προοδευτικά τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας ωθώντας μας να αναρωτηθούμε για την ίδια την ανθρώπινη κατάστασή μας.
Το σημαντικό μήνυμα που μεταδίδεται μέσω αυτών των μεταμορφώσεων είναι οι διαφορετικές μας αποδόσεις σε διαφορετικές ανθρώπινες σχέσεις. Πίσω από την έννοια, λοιπόν, του «ραντεβού» κρύβεται μία υποχρέωση, ένας συμβιβασμός που ο καθένας μας καθημερινά καλείται να εκπληρώσει. Συχνά μπορεί να μεταλλάξουμε τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας ή τη στάση μας, όταν βρισκόμαστε μπροστά σε διαφορετικούς ανθρώπους. Γινόμαστε ένας διαφορετικός άνθρωπος, μη μπορώντας πλέον να προσδιορίσουμε ποιοι είμαστε, μεταμορφώνοντας τον εαυτό μας σε ηθοποιό της αυτοσχέδιας ύπαρξής μας.
Η ταινία ανοίγει υπενθυμίζοντάς μας τη σημερινή μας θέση, αλλά το μήνυμα της ταινίας δεν έχει καν διατυπωθεί. Γι’ αυτό και η έναρξη της ταινίας είναι το μόνο αποσυνδεδεμένο μέρος από την υπόλοιπη δομή που ακολουθεί. Ακόμα και ο πρωταγωνιστής «ανοίγει την πόρτα» στην άλλη πραγματικότητα, τη δική μας «πραγματικότητα», και υπενθυμίζει το γεγονός ότι όλα είναι απλώς μια ταινία. Μπορεί έτσι να παραλληλιστεί η ζωή με μία ταινία, καθώς και αυτή παρακολουθούν χιλιάδες θεατές, απλώς και μόνο επειδή αποφασίζουμε να δράσουμε λόγω προσωπικής επιλογής. Όπως λέγεται στην ταινία, η «ομορφιά της πράξης» υπάρχει μόνο αν υπάρχει «ένας θεατής», ακόμα κι αν ο θεατής είναι ο ίδιος ο ηθοποιός.
Αν κάθε οδηγός λιμουζίνας γίνεται η συνείδηση του επιβάτη, αντιλαμβανόμαστε ότι εμείς αποφασίζουμε. Αποφασίζουμε τί είναι αυτό που μας ωθεί σε διαφορετικά ανθρώπινα «ραντεβού», αλλά και τί από τα δύο είναι πιο αληθινό: Τα ραντεβού αυτά μας προκαλούν κούραση γιατί βασίζονται στην υποκριτική ή το να παίζουμε σε αυτά κρύβει μια ομορφιά που βρίσκεται στα μάτια των θεατών της ζωής μας;
Μία από τις σημαντικότερες, ίσως, θεματικές της ταινίας αποτελεί η έννοια της προσωπικής ταυτότητας και αν αυτή υφίσταται. Για πολλούς φιλοσόφους, η προσωπική ταυτότητα κάποιου είναι προσωρινή: ο τρόπος με τον οποίο ορίζω τον εαυτό μου ως πρόσωπο μπορεί να ήταν διαφορετικός και να διαφέρει από τη μια στιγμή στην άλλη. Πρόκειται για ένα υποσύνολο, συνήθως μικρό, των ιδιοτήτων που έχει κάποιος. Το ερώτημα της εμμονής της προσωπικής ταυτότητας σχετίζεται με τις συνθήκες υπό τις οποίες ένα συγκεκριμένο ανθρώπινο ον παραμένει αριθμητικά το ίδιο (στη φιλοσοφία υπάρχουν δύο είδη ταυτότητας: qualitative & numerical). Το φιλοσοφικό πρόβλημα είναι ότι, παρόλο που φαίνεται ότι ένα άτομο παραμένει αριθμητικά ίδιο καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, είναι πολύ δύσκολο να δοθεί μια ικανοποιητική απάντηση στο τί δικαιολογεί αυτή την αριθμητική ταυτότητα. Πιο συγκεκριμένα, το πρόβλημα είναι ότι παρόλο που τείνουμε να πιστεύουμε ότι υπάρχει κάποια εγγενής ιδιότητα που καθιστά ένα άτομο αριθμητικά ίδιο καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, είναι πολύ δύσκολο να βρούμε ποια είναι αυτή η εγγενής ιδιότητα. Στον Βουδισμό για παράδειγμα, δεν υπάρχει η έννοια της αμετάβλητης ή αιώνιας ψυχής. Και αυτό γιατί, με την ύπαρξη μιας αθάνατης ψυχής, δεν είναι εφικτό να υπάρξει άνοδος ή πτώση.
Μάλιστα, οι Βουδιστές συμφωνούν με τον Μπέρτραντ Ράσελ, ο οποίος γράφει ότι «παλιά διάκριση μεταξύ ψυχής και σώματος έχει εξατμιστεί πολύ, επειδή η «ύλη» έχει χάσει τη στερεότητά της, όπως ο νους έχει χάσει την πνευματικότητά του. Η ψυχολογία μόλις αρχίζει να γίνεται επιστημονική. Στην παρούσα κατάσταση της ψυχολογίας η πίστη στην αθανασία δεν μπορεί σε κάθε περίπτωση να διεκδικήσει καμία υποστήριξη από την επιστήμη». Επίσης, βρίσκουν κοινά σημεία στην άποψη του Ράσελ ότι «Υπάρχει προφανώς κάποιος λόγος για τον οποίο είμαι το ίδιο πρόσωπο με αυτό που ήμουν χθες, και, για να πάρουμε ένα ακόμα πιο προφανές παράδειγμα, αν βλέπω ταυτόχρονα έναν άνθρωπο και τον ακούω να μιλάει, υπάρχει κάποια έννοια κατά την οποία το “εγώ” που βλέπει είναι το ίδιο με το “εγώ” που ακούει».
Για τον Βουδισμό, ο νους αποτελεί μία πολύπλοκη ένωση ψυχικών καταστάσεων. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με το Abhidhamma (η Ανώτερη Διδασκαλία του Βούδα, που μερικές φορές αναφέρεται ως η απόλυτη διδασκαλία). Η συνείδηση αποτελείται από τρεις φάσεις: την εμφάνιση ή γένεση (uppada), την ανάπτυξη που είναι στατική (thiti) και την παύση ή διάλυση (bhanga). Αμέσως μετά το στάδιο παύσης μιας στιγμής σκέψης εμφανίζεται το στάδιο γένεσης της επόμενης σκέψης-στιγμής. Με τη συνεχώς μεταβαλλόμενη διαδικασία ζωής κάθε στιγμιαία συνείδηση ταξιδεύει με όλη της την ενέργεια στον διάδοχό της.
Υπάρχει, λοιπόν, μια συνεχής ροή συνείδησης χωρίς καμία διακοπή. Η επακόλουθη στιγμή σκέψης δεν είναι ούτε απολύτως ίδια με την προκάτοχό της, αφού αυτή που τη συνθέτει δεν είναι πανομοιότυπη, ούτε εντελώς άλλη, είναι η ίδια συνέχεια της ενέργειας kamma (ευρέως γνωστό ως karma, δράση και το αποτέλεσμα της δράσης). Εδώ δεν υπάρχει πανομοιότυπο ον αλλά υπάρχει μια ταυτότητα σε διαδικασία.
Επομένως, στη διάρκεια της ζωής υφίσταται στιγμιαία αναγέννηση χωρίς ψυχή, μιας και κάθε στιγμή υπάρχει γέννηση και θάνατος. Αυτό συμβαίνει διότι όταν αναδύεται μία σκέψη ταυτόχρονα πεθαίνει μία άλλη σκέψη-στιγμή και το αντίστροφο. Γεννιέται λοιπόν το ερώτημα: Αν δεν υπάρχει ψυχή, τί είναι αυτό που αναγεννάται; Η απάντηση είναι πως τίποτα δεν αναγεννάται. Αυτό συμβαίνει, διότι όταν μία ζωή σταματά η καμική (kammic) ενέργεια επαναϋλοποιείται σε διαφορετική μορφή κάτι που μάλιστα και ο βουδιστής συγγραφέας Bhikkhu Silacara ενστερνίζονταν. Όπως, λοιπόν, υπάρχει μία αιτιώδης σχέση μεταξύ μιας φυσικής κατάστασης και της προηγούμενής της, έτσι και η εμφάνιση ψυχοφυσικών φαινομένων εξαρτάται από την αιτία που προηγείται της γέννησής τους. Ακριβώς επειδή η διαδικασία της ζωής δεν απαιτεί μία μόνιμη οντότητα που περνά από τη μια στιγμή σκέψης στην άλλη, έτσι μια σειρά από διαδικασίες μιας ζωής είναι δυνατόν χωρίς αθάνατη ψυχή να μεταναστεύσει από τη μια ύπαρξη στην άλλη.
Παρόλα αυτά, ο Βουδισμός δεν απαρνείται την παρουσία μιας προσωπικότητας. Στους βουδιστικούς φιλοσοφικούς όρους, το άτομο καλείται santana, που σημαίνει ροή ή συνέχεια. Περιλαμβάνει, επίσης, ψυχικά και σωματικά στοιχεία. Η καμική (kammic) δύναμη κάθε ατόμου ενώνει τα στοιχεία μεταξύ τους. Αυτή η ροή του φαινομένου, η οποία εξαρτάται από το κάμα, και δεν περιορίζεται μόνο στην παρούσα ζωή, αλλά έχει την πηγή της στο απαρχές παρελθόν και τη συνέχισή της στο μέλλον είναι το βουδιστικό υποκατάστατο του μόνιμου εγώ ή της αθάνατης ψυχής που μελετάται και σε άλλες θρησκείες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- anatta, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
