Ιαπωνικό Σίντο: «Ακολουθώντας τους θεούς»

Του Δημήτρη Καρυδάκη,

Η επιλογή μου να εστιάσω στον τομέα της θρησκειολογίας μέσα από τα τελευταία άρθρα μου δεν εντάσσεται σε ένα πιο ανάλαφρο πλαίσιο γύρω από το οποίο προτιμώ γενικά να κινούμαι σαν άτομο, αλλά αντιθέτως, έχοντας γράψει στο σύνολο 29 άρθρα (29 με το παρόν) και έχοντας εκπονήσει ενδελεχή έρευνα γύρω από τα ζητήματα με τα οποία καταπιανόμουν, αλλά και δεδομένου αυτού του συγγραφικού επιλόγου στον οποίο προβαίνω, προτιμώ πλέον συνειδητά θεματικές πιο ευκόλως προσεγγίσιμες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αποσκοπώ στο να «ξεπετάξω» μηχανιστικά τούτα μου τα άρθρα, φαλκιδεύοντας εν τέλει την εγγενή τους αξία.

Σήμερα, λοιπόν, και σε αντίθεση με την συνήθη «προς δυσμάς» κατεύθυνση της θρησκειολογικής μου έρευνας, στρέφω επισταμένως το βλέμμα μου προς την «Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου», και στις αρχαίες της θρησκευτικές αντιλήψεις, τις οποίες πρόκειται να αναλύσω. Αναφέρομαι σαφέστατα στον «Σιντοϊσμό», την αρχέγονη θρησκεία των Ιαπώνων.

Με τον όρο «Σίντο» (神道) ή και “Kami No Michi” (δηλαδή «ο δρόμος των θεών») ερχόμαστε να ορίσουμε την προϊστορικά χρονολογούμενη θρησκεία των Ιαπώνων. Αν και φαίνεται ότι δεν έχει μια ορισμένη ημερομηνία «γέννησης», με μια γρήγορη ματιά στην μακρά λίστα Ιαπώνων αυτοκρατόρων (ημι-μυθικών και μη), μπορούμε να τοποθετήσουμε την «ίδρυση» κάπου ανάμεσα στον 8^ο και 7^ο π.Χ. αιώνα, με τον πρώτο «επίσημο» αλλά και μυθικό αυτοκράτορα της Ιαπωνίας «Τζίμμου» (神武天皇).

Παρ’ όλα αυτά, το Σίντο δεν φαίνεται να έχει κάποιο κεντρικό δόγμα λατρείας, καθώς ούτε και χαρισματικές προσωπικότητες προφητών, αλλά ούτε και ιερά κείμενα όπως οι μονοθεϊστικές θρησκείες. Βαθύτατα «Ανιμιστικό» στον πυρήνα του, το Σίντο διέπεται από την κεντρική αντίληψη ότι μέσα σε κάθε έμβιο και άβιο ον ή αντικείμενο στη φύση, ζει ένα πνεύμα το οποίο μπορεί κάλλιστα να ελέγχει και να μεταβάλλει την υπόσταση αυτού του όντος ή αντικειμένου. Επομένως, οι Ιάπωνες ταύτιζαν την φύση με το «Θείο» δίνοντας στα φυσικά φαινόμενα, στα δάση, στους βράχους, στα όρη, στα πελάγη και σε σωρεία άλλων γεννημάτων της φύσης θεϊκές ιδιότητες. Επίκεντρο της λατρείας τους, τα «κάμι» (カミ), όπως τα ονόμαζαν, άμορφα πνεύματα τα οποία αποτελούσαν είτε προσωποποιήσεις των φυσικών φαινομένων, είτε είχαν εξουσία πάνω σε αυτά, με τους διαχωρισμούς να είναι ασφαλώς λεπτοί.

Το Σίντο είναι μια πολυθεϊστική θρησκεία. Σύμφωνα με αυτήν, τα δύο «κάμι δημιουργοί» ή και “ujigami” (宇治上), ο «Ιζανάγκι» (イザナギ) και η «Ιζανάμι» (イザナミ), θα δημιουργήσουν τις νήσους της Ιαπωνίας, και μετέπειτα από το αριστερό όμμα του Ιζανάγκι θα γεννηθεί το κάμι του Ηλίου, η «Αματεράσου» (天 照), εκ του αριστερού το κάμι της σελήνης, ο «Σουκουγιόμι» (ツクヨミ), και από την μύτη του το κάμι των αστραπών και καταιγίδων, ο «Σούσανο» (スサノオ). Αμέσως, ο Ιζανάγκι θα παραδώσει στην κόρη του Αματεράσου την κυριαρχία των ουρανών και του σύμπαντος, με την τελευταία να εξελίσσεται σταδιακά στο κυρίαρχο κάμι του Σιντοϊκού πανθέου.

Αν και φαινομενικά υπάρχει μια βασική λίστα με τα πιο σημαίνοντα κάμι, είναι εντελώς άσκοπο να τα απαριθμήσουμε όλα, καθώς, σύμφωνα με τους πιστούς, υπάρχουν οκτώ εκατομμύρια κάμι, ένας πλεονασμός σαφώς ο οποίος έρχεται να υποδηλώσει ότι υπάρχουν άπειρα κάμι, όσα και τα φαινόμενα και τα γεννήματα της φύσης. Εξίσου σημαίνον κάμι είναι και αυτό του ρυζιού, της γεωργίας, της γονιμότητας, του πλούτου και γενικά της «μεγιστοποίησης της ωφέλειας και επιτυχίας», η «Ινάρι» (稲荷大神), η οποία αναπαρίσταται άλλοτε ως αλεπού και άλλοτε ως μια ανδρόγυνη μορφή, ενώ ως κάμι τιμώνται και οι θανόντες άνθρωποι (ειδικά σημαίνουσες προσωπικότητες όπως οι αυτοκράτορες), των οποίων οι συγγενείς θεωρούν ότι το κάμι του συγγενή τους εξακολουθεί να υφίσταται και τους προστατεύει.

Σαν θρησκεία, το Σίντο δίνει μεγάλη βάση στην επίτευξη μιας καλής σχέσης και αρμονίας με τη φύση, καθώς προτάσσει μια εγκόσμια κατεύθυνση και την καλυτέρευση της ζωής των ανθρώπων στην επίγειά τους ύπαρξη, ενώ απουσιάζουν πλήρως οι έννοιες του παραδείσου και της κόλασης, με τον θάνατο να θεωρείται κάτι το μιαρό και να αγνοείται πλήρως. Η σωματική και πνευματική κάθαρση αποτελεί επίσης βασικό πυλώνα των αντιλήψεων στο Σίντο, παράλληλα με την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι είναι φύσει αγνοί και καλοί, και πως διαφθείρονται κατόπιν της καθημερινής τους ενασχόλησης με απλά και τετριμμένα ή εγκόσμια ζητήματα. Τα κάμι δοξάζονται σε βωμούς ή «τζίντζα» (神社), με τον αριθμό των βωμών να ανέρχεται στους πάνω από τους 80.000 σε όλη την ιαπωνική επικράτεια, άλλοι μικρότεροι δίπλα σε δρόμους, άλλοι μεγαλύτεροι μέσα σε δάση, καταρράκτες και αλλού.

Ιστορικά, η άνθιση του Σίντο θα πάψει να υφίσταται, όταν προς τα τέλη του 6^ου αιώνα μ.Χ., σε μια απόπειρα «Σινοποίησης» («Κινεζοποίησης») της Ιαπωνικής κοινωνίας για πολιτικούς λόγους, ο κινεζικός Βουδισμός και ο Κομφουκιανισμός θα παρεισφρήσουν στην Ιαπωνία, και με το πέρας κάποιων αρχικών συγκρούσεων, οι τρεις θρησκείες θα συμβιώσουν, με τον Βουδισμό να μεταβάλλει το θρησκευτικό σκηνικό της Ιαπωνίας θεωρώντας τα ιαπωνικά κάμι ως τις προηγούμενες μορφές των «μποντισάτβας» ή ακολούθων του Βούδα, και τον Βουδισμό να δημιουργεί και εκείνος ένα δικό του ξέχωρο πάνθεον, το οποίο όμως αποτελείτο από πραγματικούς ή ημι-μυθικούς μοναχούς οι οποίοι κατόρθωσαν να «φτάσουν» την «Νιρβάνα» και να γίνουν «Βούδες».

Συγκεκριμένα, αυτή η συγχώνευση των δύο θρησκειών (ο Κομφουκιανισμός ήταν λιγότερο σημαντικός), θα πραγματοποιηθεί έμπρακτα όταν στα τέλη 8^ου και αρχές 9^ου αιώνα μ.Χ. ο διακεκριμένος και πολυμαθής Βουδιστής μοναχός «Κόμπο Νταισί» ή «Κουκάι» (弘法大師) θα δημιουργήσει το δόγμα του «Διττού Σίντο» (両部神道 ή «Σίντο Ριόμπου»), μια μίξη Βουδισμού και Σίντο, στην οποία όμως ο Βουδισμός κυριαρχούσε πάνω στο Σίντο. Γενόμενο έκτοτε η κυρίαρχη θρησκεία του παλατιού και της στρατιωτικής τάξης των Σογκούν και των Σαμουράι (οι Σαμουράι βέβαια ήταν κατά βάση Βουδιστές Ζεν), με τους αυτοκράτορες παρ’ όλα αυτά να συνεχίζουν να τελούν Σιντοικές τελετές, αν και πλέον ήταν «βαπτισμένοι» Βουδιστές. Αυτή η υποβάθμιση του ρόλου του Σίντο στην νέα κρατική θρησκεία θα διαβρώσει έντονα την θρησκευτική του αξία και θα το καταστήσει απλά ως ένα κομμάτι της κουλτούρας των Ιαπώνων μέχρι και σήμερα, με τον μέσο Ιάπωνα να τελεί καθημερινά κάποια ήθη και έθιμα που έχει μάθει από παιδί ως μέρος της Σιντοικής του παράδοσης, αλλά ο ίδιος να θεωρεί εαυτόν άθρησκο (!).

Σε αντίστοιχο αριθμό με τους βωμούς του Σίντο ανέρχονται και οι μεγάλοι Βουδιστικοί ναοί σε όλη την Ιαπωνία, με τον Βουδισμό να επωμίζεται και το βάρος της αντιμετώπισης του θανάτου, κάτι το οποίο όπως είδαμε αγνοούσε εσκεμμένα το Σίντο. Σπάνια τελείται ταφική τελετή σε βωμό του Σίντο, ενώ όλα τα νεκροταφεία της Ιαπωνίας ακολουθούν το Βουδιστικό πρότυπο. Από αυτό το γεγονός προκύπτει και μια κλασική ιαπωνική παροιμία που λέει ότι «Ο Ιάπωνας γεννιέται Σιντοιστής και πεθαίνει Βουδιστής». Σήμα κατατεθέν του Σίντο είναι η πύλη «Τορίι» (鳥居), η οποία τοποθετείται περιμετρικά ενός βωμού για να δηλώσει το πέρασμα από την αισθητή πραγματικότητα στον κόσμο των κάμι, και έχει σχήμα «π».

Αυτός ο συγκρητισμός των δύο θρησκειών θα πάψει να υφίσταται το 1868 με την «Παλινόρθωση των Μειτζί», όπου το Σίντο θα διαχωριστεί από τον Βουδισμό σε μια προσπάθεια επιστροφής της Ιαπωνικής κοινωνίας στις «θεϊκές» της ρίζες, και την επανατοποθέτηση της de facto εξουσίας της χώρας στα χέρια του Παλατιού, με τον αυτοκράτορα Μεϊτζί (明治天皇) να ανεβαίνει στον θρόνο μετά από σχεδόν επτά αιώνες (1185-1868 μ.Χ.) στρατιωτικών δικτατοριών ή και «Σογκουνάτων» (τρία κατά σειρά). Σε μια απόπειρα νομιμοποίησης της επεκτατικής πολιτικής της Αυτοκρατορικής Ιαπωνίας δια μέσου της αναγνώρισης εκ μέρους του λαού της θεϊκής καταγωγής του βασιλικού οίκου από την Αματεράσου, κάμι του Ήλιου, το Σίντο θα γίνει η επίσημη κρατική θρησκεία, με την ελέω Θεού νομιμότητα του Αυτοκράτορα να παύει με το τέλος του Β’ Π.Π. και την παράδοση της Ιαπωνίας στις Συμμαχικές Δυνάμεις.

Κλείνοντας, ο μέσος Ιάπωνας τιμά σε καθημερινή βάση τους προγόνους του και τα κάμι στους βωμούς, χωρίς να τον αποκλείει κανείς από το να μεταβαίνει σε βουδιστικούς ναούς όποτε το θελήσει. Αυτό γιατί, όπως είπαμε, το Σίντο αποτελεί πλέον έναν «άγραφο νόμο» της Ιαπωνικής κοινωνίας, ένα ανεξίτηλο σημάδι στο θυμικό του λαού, με τα όρια και τους διαχωρισμούς ανάμεσα στα δύο θρησκεύματα να είναι ελάχιστα έως και ανύπαρκτα, με μοναδική διαφορά τους ιερείς οι οποίοι μπορούν να επιλέγουν ή την μία ή την άλλη για να ασκούν. Όπως και να έχει, συμβιώνουν αρμονικά και γαλήνια. Μα πόσο άξεστοι πλέον αυτοί οι «κιτρινιάρηδες εντομοφάγοι»!

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Shinto, japan-guide.com, Διαθέσιμο εδώ
• The Japanese Gods: An Introduction to the Shinto Pantheon and More, tsunagujapan.com, Διαθέσιμο εδώ
• Buddhism, japan-guide.com, Διαθέσιμο εδώ
• Shinto – Σιντοϊσμός – Ιαπωνική Θρησκεία – Θρηκσείες του Κόσμου: Social Spirit Greece Πνευματικότητα και Κοινωνία, open.spotify.com, Διαθέσιμο εδώ
• Shinto Worship: Traditions and Practices, learnreligions.com, Διαθέσιμο εδώ
• Shinto: The History and Practice of Japan’s Native Religion, unseen-japan.com, Διαθέσιμο εδώ
• Philosophy of Religion – Chapter 2. Religions of the World – Section 7 . Shintoism, qcc.cuny.edu, Διαθέσιμο εδώ
• Plan your trip – To know: Understanding Japan: The Shogunate, japan-experience.com, Διαθέσιμο εδώ
• Bakufu, newworldencyclopedia.org, Διαθέσιμο εδώ