Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Η περίοδος μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή σημαδεύτηκε από πολλές αλλεπάλληλες ταραχές, κινήματα και απόπειρες κατάληψης της εξουσίας από διάφορες πολιτικές και στρατιωτικές φατρίες. Μια από τις πλέον ιδιάζουσες πραξικοπηματικές κινήσεις ήταν το κίνημα Λεοναρδοπούλου – Γαργαλίδη, που εκδηλώθηκε τη νύχτα της 21ης προς την 22η του Οκτωβρίου του 1923 και του οποίου ο στόχος ήταν να καταλύσει το καθεστώς που είχε εγκαθιδρύσει ένα έτος νωρίτερα η Επαναστατική Κυβέρνηση στη χώρα.
Πρωτίστως, πρέπει να σημειωθεί πως το κίνημα έλαβε χώρα λίγες μέρες αφού η Επαναστατική Κυβέρνηση προκήρυξε εκλογές για τις 16 Δεκεμβρίου του 1923, το αποτέλεσμα των οποίων θεώρησαν οι υπαίτιοι του κινήματος πως θα οδηγούσε στον περιορισμό της πολιτικής τους δύναμης. Βασικό γνώρισμα του συγκεκριμένου κινήματος ήταν πως προέκυψε από μια συμμαχία αξιωματικών και στελεχών με τελείως διαφορετικά πολιτικά υπόβαθρα. Σημαντικό τμήμα των υποστηρικτών του κινήματος ήταν αξιωματικοί του στρατού που ένιωθαν παραγκωνισμένοι μετά το πραξικόπημα του 1922, τόσο αντιβενιζελικοί όσο και βενιζελικοί, καθώς παρατηρούσαν πως συγκεκριμένες ομάδες καταλάμβαναν όλες τις θέσεις ισχύος στο στράτευμα και στη διοίκηση του κράτους. Αυτοί συνεργάστηκαν με μοναρχικούς, οι οποίοι θεωρούσαν πως η διεξαγωγή εκλογών στο τέλος του 1923 θα οδηγούσε στην πλήρη επικράτηση των βενιζελικών τόσο στο στράτευμα όσο και στην πολιτική. Όλοι αυτοί συσπειρώθηκαν γύρω από τους βενιζελικών πεποιθήσεων στρατηγούς Γεώργιο Λεοναρδόπουλο και Παναγιώτη Γαργαλίδη, οι οποίοι πρωταγωνίστησαν στο κίνημα το οποίο εκδηλώθηκε τον Οκτώβριο του 1923.
Ο στρατηγός Λεοναρδόπουλος, όντας μορφωμένος και τίμιος αξιωματικός, είχε την ατυχία να δει τον Θεόδωρο Πάγκαλο να του στερεί τη διοίκηση του Δ΄ Σώματος Στρατού, στην οποία τον αντικατέστησε ο φίλος του Πάγκαλου, υποστράτηγος Τσερούλης. Ο έτερος πρωταγωνιστής του κινήματος Γαργαλίδης είχε αντικατασταθεί το 1920 στη διοίκηση του Γ΄ Σώματος από τον Οθωναίο. Οι δυο παραγκωνισθέντες στρατιωτικοί βρήκαν έναν σπουδαίο σύμμαχο στο πρόσωπο του Γεωργίου Ζήρα, ο οποίος ήταν βασιλόφρων συνταγματάρχης διακεκριμένος κατά την υποχώρηση προς τα παράλια της Μικράς Ασίας. Πληθώρα ταγματαρχών ήταν ενημερωμένοι και προσπαθούσαν υπογείως να δημιουργήσουν ερείσματα στις τάξεις του στρατεύματος, ώστε να μπορέσει το κίνημα να επιτύχει τους σκοπούς του.
Το πρωί της 22ης Οκτωβρίου κυκλοφόρησε σε εφημερίδες αντιβενιζελικών φρονημάτων κείμενο που παρουσίαζε τα αιτήματα του κινήματος, με κυριότερο αυτών του διορισμού νέας κυβέρνησης από τον Βασιλιά Γεώργιο Β΄ μέχρι τη διεξαγωγή των εκλογών τον Δεκέμβριο. Παράλληλα, ενώ τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στη Θεσσαλονίκη δεν ευδοκίμησαν οι συνθήκες για την επικράτηση του κινήματος, στα επαρχιακά στρατεύματα οι κινηματίες απέκτησαν γρήγορα τον έλεγχο. Συγκεκριμένα, στη Βόρειο Ελλάδα ο συνταγματάρχης Ζήρας παρέσυρε μεγάλο τμήμα του στρατεύματος ώστε να καταλάβει με αυτό τη Θεσσαλονίκη, ενώ στην Πελοπόννησο, με τη συνδρομή του Λεοναρδόπουλου, η συντριπτική πλειοψηφία του στρατεύματος τάχθηκε με το κίνημα. Στο χρονικό αυτό σημείο μόνο η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, η Λάρισα και τα Ιωάννινα παρέμεναν υπό τον έλεγχο του καθεστώτος της Επανάστασης, οι επικεφαλής της οποίας δεν άργησαν να απαντήσουν στον κίνδυνο.
Ο Νικόλαος Πλαστήρας, ένα από τους σημαντικότερους άντρες του καθεστώτος, απευθύνθηκε με διάγγελμα στις ένοπλες δυνάμεις, ώστε να τις επαναφέρει στην τάξη, ενώ παράλληλα απαγορεύθηκε η κυκλοφορία των περισσότερων αντιβενιζελικών εφημερίδων. Ο Γεώργιος Κονδύλης, ο οποίος τέθηκε επικεφαλής της καταστολής, ξεκίνησε άμεσα τις πολεμικές επιχειρήσεις από τη Θεσσαλονίκη, και αφού πρώτα κατέπνιξε τις εστίες της εξέγερσης στην κεντρική και δυτική Μακεδονία, προχώρησε προς τα ανατολικά για να αντιμετωπίσει το στράτευμα του Ζήρα, κάτι το οποίο συνέβη τελικά στις 23 Οκτωβρίου. Τότε ο Ζήρας, αφού ηττήθηκε, κατέφυγε στη Σερβία, ενώ έως την επόμενη μέρα και τα στρατεύματα της Ηπείρου είχαν επανέλθει υπό κυβερνητικό έλεγχο. Στην Πελοπόννησο, παρότι οι δυνάμεις που είχαν συγκεντρώσει οι κινηματίες ήταν αριθμητικά υπέρτερες των κυβερνητικών, λόγω διστακτικότητας από πλευράς του Λεοναρδοπούλου και του Γαργαλίδη δεν κατάφεραν να πλήξουν τα στρατεύματα της επαναστατικής κυβέρνησης. Δεν άργησε μετά από αυτά τα γεγονότα η πλήρης καταστολή της εξέγερσης, η οποία συνέβη με την άνευ όρων παράδοση του Γαργαλίδη τις 27 Οκτωβρίου, παράδοση την οποία είχε απαιτήσει ο Πλαστήρας.
Η παταγώδης αποτυχία του κινήματος αυτού επηρέασε σημαντικά τις εξελίξεις στη μεσοπολεμική πολιτική σκηνή της χώρας. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος, του οποίου ο στόχος ήταν να προλάβει μια πιθανή αντίδραση στο καθεστώς της επανάστασης του 1922, ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο μετά το κίνημα, καθώς απέκτησε ακόμα μεγαλύτερα ερείσματα μέσα στις ένοπλες δυνάμεις. Οι δημοκρατικοί αξιωματικοί κέρδισαν πολύτιμο έδαφος στη διοίκηση του στρατεύματος ενάντια στους μετριοπαθείς και τους βασιλόφρονες με την εκκαθάριση που έλαβε χώρα μετά το κίνημα, στο οποίο πάνω από 1200 αξιωματικοί εκδιώχθηκαν από τις θέσεις τους, με την κατηγορία πως είχαν συνεργαστεί με τους κινηματίες.
Άλλο σημαντικό απότοκο της εξέγερσης αυτής στάθηκε η επανέναρξη συζητήσεων για την εκδίωξη του Βασιλιά, καθώς ο Γεώργιος Β΄ κατηγορήθηκε για συνεργασία με τους κινηματίες. Το ζήτημα του πολιτεύματος όξυνε τις αντιπαραθέσεις που υπήρχαν στη βενιζελική παράταξη, στην οποία η συντηρητική πτέρυγα επιθυμούσε τη διατήρηση της Βασιλευομένης Δημοκρατίας, ενώ οι προοδευτικές φωνές του κόμματος ζητούσαν την αποπομπή του άνακτα. Με παρέμβαση του Ελευθέριου Βενιζέλου, το ζήτημα της διατήρησης ή αλλαγής του πολιτεύματος τελικά μεταφέρθηκε για μετά τη διεξαγωγή των εκλογών του Δεκεμβρίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό (2008), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΕ’ : Ο νεώτερος Ελληνισμός από το 1913 ως το 1941, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
- Βερέμης, Θάνος (2018), Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική, 1916-1936, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
