Της Ιωάννας Κουτσοτόλη,
Η μοναδικότητα κάθε ατόμου έγκειται, μεταξύ άλλων, στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του και στα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον του. Τα οπτικά ερεθίσματα, ο συνδυασμός όλων των υπόλοιπων αντιλήψεων, καθώς και ένα κράμα προηγούμενων εμπειριών θωρακίζουν τον εγκέφαλο με τα απαραίτητα στοιχεία, ώστε να δημιουργήσει αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα. Αυτή, όμως, η πραγματικότητα πόσο διαφέρει για τον καθένα από εμάς, εξαιτίας της μοναδικότητας του κάθε ανθρώπου και πώς διαχωρίζεται από τη φαντασία; Μήπως απλά πλάθουμε μια ιστορία με βάση προηγούμενες εμπειρίες, η οποία ικανοποιεί τις επιθυμίες και τις προσδοκίες μας; Η έκταση των ορίων του ανθρώπινου εγκεφάλου παρακινεί τους επιστήμονες να δώσουν απαντήσεις ακόμα και στα πιο περίεργα ερωτήματα.
Μελέτες σάρωσης εγκεφάλου έχουν δείξει επανειλημμένα ότι το να βλέπεις κάτι και να το φαντάζεσαι προκαλούν πολύ παρόμοια μοτίβα νευρικής δραστηριότητας. Σύμφωνα με μια θεωρία της Nadine Dijkstra, μεταδιδακτορική υπότροφος στο University College του Λονδίνου, ο εγκέφαλος αξιολογεί τις εικόνες που επεξεργάζεται με βάση ένα «κατώφλι πραγματικότητας». Σύμφωνα με αυτό ως μέτρο σύγκρισης, διαχωρίζει τις οπτικές από τις νοητικές εικόνες. Αν, δηλαδή, το σήμα είναι αρκετά ισχυρό, ώστε να περάσει το «κατώφλι», ο εγκέφαλος πιστεύει ότι είναι πραγματικό, ειδάλλως θεωρεί ότι το φαντάστηκε. Επίσης, σημαντικό ρόλο στην όλη υπόθεση φαίνεται ότι κατέχει η διαφορά μεταξύ ψευδαίσθησης και παραίσθησης, δεδομένου ότι στην πρώτη περίπτωση αναφερόμαστε σε ένα βίωμα το οποίο δεν υπάρχει πραγματικά.
Όμως, η μάχη της επιστήμης για να δώσει βάσιμες απαντήσεις σε μια τόσο αφηρημένη έννοια, χρονολογείται ήδη από το 1910 και, συγκεκριμένα, με ένα πείραμα του ψυχολόγου Mary Cheves West Perky. Ο Perky ζήτησε από τους συμμετέχοντες του πειράματος να φανταστούν κάποια φρούτα, ενώ, ταυτόχρονα, κοιτούσαν έναν κενό τοίχο. Καθώς το έκαναν αυτό, ο Perky πρόβαλλε στον τοίχο μπροστά από αυτούς εξαιρετικά αχνές εικόνες των φρούτων και τους ρώτησε αν έβλεπαν κάτι. Κανείς δεν πίστευε ότι έβλεπε κάτι πραγματικό, αν και πολλοί σχολίασαν πόσο ζωντανή φαινόταν η φανταστική τους εικόνα. Ο Perky κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όταν η αντίληψή μας για κάτι ταιριάζει με αυτό που φανταζόμαστε, τότε θα υποθέσουμε ότι είναι φανταστικό. Το γεγονός αυτό έχει μείνει στην ψυχολογία ως το «φαινόμενο Perky».
Μία άλλη εναλλακτική θεωρία υποστηρίζει ότι ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί τα ίδια νευρικά δίκτυα για την πραγματικότητα και τη φαντασία, αλλά οι νευροεπιστήμονες δεν μπορούν να διακρίνουν τις διαφορές στον τρόπο χρήσης αυτών των δικτύων, εξαιτίας της ποιότητας ανάλυσης των σαρώσεων εγκεφάλου μαγνητικής τομογραφίας (fMRI). Για παράδειγμα, πιστεύεται ότι στον οπτικό φλοιό του εγκεφάλου, ο οποίος επεξεργάζεται τις εικόνες, οι φανταστικές εμπειρίες κωδικοποιούνται σε ένα πιο επιφανειακό στρώμα, σε σχέση με τις πραγματικές εμπειρίες. Αυτό που είναι ξεκάθαρο είναι ότι ο εγκέφαλος πρέπει να ρυθμίζει με ακρίβεια πόσο ισχυρή είναι μια νοητική εικόνα, ώστε να μην συγχέει την πραγματικότητα με τη φαντασία. Ποιο είναι, όμως, το όριο της πραγματικότητας; Πώς ορίζεται, δηλαδή, το «κατώφλι πραγματικότητας» και τι καθορίζει τη ζωντάνια μιας νοητικής εικόνας; Αυτό δεν είναι ακόμη γνωστό για τους επιστήμονες. Θα μπορούσε να είναι ένας νευροδιαβιβαστής, αλλαγές στις νευρικές συνάψεις ή ένας συνδυασμός νευρώνων που ορίζει το «κατώφλι πραγματικότητας». Παρόλα αυτά, η απάντηση δεν είναι ακόμη γνωστή.
Μία ακόμη σύγχρονη έρευνα, που διεξήχθη εν έτη 2019 από τον επιστήμονα Patrick Cavanagh και τους συναδέλφους του, έδειξε ότι αν και το οπτικό σύστημα στο πίσω μέρος του εγκεφάλου μπορεί να διαχωρίσει μια ψευδαίσθηση από την πραγματικότητα, κάποιο άλλο μέρος φαίνεται ότι μπερδεύει τις δύο έννοιες. Το μέρος αυτό είναι ο μετωπιαίος λοβός, ο οποίος, μεταξύ άλλων, αναλύει τα συναισθήματα και τις αναμνήσεις και αποτελεί την περιοχή λήψης αποφάσεων. Οι επιστήμονες θεωρούν ότι εκεί κατασκευάζεται η «ιστορία της πραγματικότητας», αν και το οπτικό σύστημα είναι εξαιρετικά περίπλοκο, περιλαμβάνοντας πολλούς νευρώνες στη διαδικασία επεξεργασίας ερεθισμάτων.
Σε αυτό το σημείο, κρίνεται, επίσης, σκόπιμο να αναφερθεί ότι τα αποτελέσματα σύγχρονων πειραμάτων μπορεί να διαφέρουν σε σύγκριση με μελέτες παλαιότερων ετών, εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονται πλέον οι άνθρωποι την πραγματικότητα, σε σχέση με τους προγόνους μας. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει μάθει να αποδέχεται αυθόρμητα την τεχνολογία και τις εφαρμογές της, χωρίς περαιτέρω ανάλυση. Ορισμένα, λοιπόν, σύγχρονα ερεθίσματα δεν ήταν εφικτά για τους ανθρώπους στα πειράματα του Perky το 1910.
Αναμφισβήτητα, αν και το μοντέλο κατωφλίου φαίνεται να λειτουργεί αρκετά καλά, νέα ευρήματα εγείρουν ερωτήματα σχετικά με το αν αλλοιώσεις σε αυτό το σύστημα θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε παραισθήσεις, παρεμβατικές σκέψεις ή ακόμα και στην εξήγηση της φύσης των ονείρων. Θα μπορούσε ο μηχανισμός αυτός να σχετίζεται με ένα ευρύ φάσμα συνθηκών στις οποίες η διάκριση μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας διαλύεται; Η σχιζοφρένεια, η ψύχωση, η παραληρητική διαταραχή, η υπερφαντασία, καθώς και η διαταραχή μετατραυματικού στρες είναι περιπτώσεις κατά τις οποίες το «κατώφλι πραγματικότητας» συχνά καταρρέει. Είναι η φαντασία μια πιο αδύναμη μορφή της αντίληψης; Οι επιστήμονες καλούνται να δώσουν απαντήσεις σε πολλά ακόμα αυτοδημιούργητα ερωτήματα, που έρχονται ως λογική συνέπεια της διαρκούς εμπλοκής του ανθρώπου με τα άδυτα του εγκεφάλου, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο έναν φαύλο κύκλο ερωτοαπαντήσεων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Is it Real or Imagined? How Your Brain Tells the Difference, quantamagazine.org. Διαθέσιμο εδώ
- “Reality” is constructed by your brain. Here’s what that means and why it matters. Διαθέσιμο εδώ
- Be wary: Your Brain Doesn’t Know the Difference Between Reality and Imagination, medium.com. Διαθέσιμο εδώ
