Του Ηλία – Λεωνίδα Λεοντάρη,
Οι κατάδεσμοι αποτελούσαν μαγικές τελετουργικές φράσεις, οι οποίες χαράσσονταν πάνω σε λεπτά φύλλα μόλυβδου τα οποία τοποθετούνταν εντός των τάφων και χρησιμοποιούνταν προκειμένου να αποτραπεί η τέλεση οποιασδήποτε αρνητικής πράξης. Αυτές οι πράξεις μπορεί να σχετίζονται είτε με δικαστικά, είτε με ερωτικά και οικογενειακά θέματα. Τέτοιες πρακτικές εντοπίζονται αρχαιολογικά ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. ενώ φτάνουν μέχρι και τον Μεσαίωνα, χωρίς να επηρεάζονται ιδιαιτέρως από τη χριστιανική θρησκεία. Ο κατάδεσμος της Πέλλας, συγκεκριμένα, αποτελεί τον πρώτο εντοπιζόμενο στην Μακεδονία, και χρονολογείται περί τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Πρόκειται για ένα έλασμα μόλυβδου διαστάσεων 20 x 5 εκ., στο οποίο είναι χαραγμένη μια επιγραφή σε 9 στίχους. Το εύρημα εντοπίστηκε το 1986 σε ακτέριστο τάφο του 380-320 π.Χ., ο οποίος βρέθηκε στο νεκροταφείο της αρχαίας αγοράς της πρωτεύουσας των Μακεδόνων, της Πέλλας.
Το περιεχόμενο του κειμένου αναφέρεται σε ερωτική αντιζηλία, και σχετίζεται με την προσπάθεια της γυναίκας της οποίας το όνομα πιθανόν ήταν Φίλα (ή Δαγίνα) και η οποία «έριξε» τα μάγια πάνω στον επικείμενο γάμο του αγαπημένου της Διονυσοφώντα με την ερωτική της αντίζηλο, τη Θετίμα. Η γυναίκα παρακαλεί τον Μάκρωνα (ταυτίζεται πιθανώς με τον άνδρα στον τάφο του οποίου βρέθηκε ο κατάδεσμος) και άλλες θεότητες να εισακούσουν τη θέλησή της να μην μπορέσει να παντρευτεί ο Διονυσοφών καμία άλλη γυναίκα εκτός της ιδίας. Παρατίθεται αναλυτικά η επιγραφή παρακάτω μαζί με τη μετάφρασή της:
1. [Θετί]μας καὶ Διονυσοφῶντος τὸ τέλος καὶ τὸν γάμον
καταγράφω καὶ τᾶν ἀλλᾶν πασᾶν γυ-
2. [ναικ]ῶν καὶ χηρᾶν καὶ παρθένων, μάλιστα δὲ
Θετίμας, καὶ παρκαττίθεμαι Μάκρωνι καὶ
3. [τοῖς] δαίμοσι. καὶ ὁπόκα ἐγὼ ταῦτα διελ<ί>ξαιμι
καὶ ἀναγνοίηνν πάλ{L}ιν ἀνορ<ύ>ξασα
4. [τόκα] γᾶμαι Διονυσοφῶντα, πρότερον δὲ μή· μὴ γὰρ
λάβοι ἄλλαν γυναῖκα ἀλλ’ ἢ ἐμέ,
5. [ἐμέ δ]ὲ συνκαταγηρᾶσαι Διονυσοφῶντι καὶ
μηδεμίαν ἄλλαν. ἱκέτις ὑμῶ<ν> γίνο-
6. [μαι· Φίλ]αν οἰκτίρετε δαίμονες φίλ[ο]ι, ΔΑΓΙΝΑΓΑΡΙΜΕ
φίλων πάντων καὶ ἐρήμα· ἀλλὰ
7. [….]α φυλάσσετε ἐμὶν ὅ[π]ως μὴ γίνηται τα[ῦ]τα
καὶ κακὰ κακῶς Θετίμα ἀπόληται.
8. [….]. ΑΛ [—]. ΥΝΜ.. ΕΣΠΛΗΝ ἐμός, ἐμὲ δὲ
[ε]ὐ[δ]αίμονα καὶ μακαρίαν γενέσται.
9. [—]ΤΟ[.].[—].[..]..Ε.Ε.Ω[?]Α.[.]Ε.. ΜΕΓΕ[—].
«Της Θετίμας και του Διονυσοφώντα τον επίσημο γάμο τον δένω με μάγια γραμμένα και όλων των άλλων γυναικών τον γάμο, όσες είναι χήρες ή παρθένοι, ιδιαίτερα όμως της Θετίμας· και αποθέτω τα μάγια στον Μακρώνα και στους δαίμονες. Και αν ποτέ εγώ ξεθάψω και ξετυλίξω και διαβάσω τούτα τα λόγια, τότε να παντρευτεί ο Διονυσοφών και όχι πριν· γιατί δε θέλω να πάρει άλλη γυναίκα από εμένα, αλλά εγώ να γεράσω μαζί με τον Διονυσοφώντα και καμιά άλλη. Σας ικετεύω, δαίμονες· λυπηθείτε [τη Φίλα;], γιατί είμαι αβοήθητη και με έχουν εγκαταλείψει όλοι οι φίλοι. Φυλάξτε λοιπόν το γράμμα τούτο για να μη μου συμβούν αυτά και για να χαθεί κακή κακώς η Θετίμα. [Κάνετε να τη βρουν αυτή όλα τα κακά], εγώ όμως να γίνω ευτυχισμένη…» (μτφρ. Ε. Βουτυρά).
Ο τελευταίος στίχος δεν μπορεί να αναγνωστεί λόγω φθοράς -δυστυχώς- ωστόσο, το διασωθέν κείμενο παρέχει από μόνο του πολύ σημαντικές πληροφορίες για την ιστορική και αρχαιολογική έρευνα, όπως επίσης και τη φιλολογική. Αρχικά, η γλώσσα της επιγραφής δεν είναι η κοινή αττική της εποχής, αλλά πρόκειται για τοπική μακεδονική διάλεκτο. Είναι σύνηθες για τους κατάδεσμους να χαράσσονται σε τοπικές διαλέκτους. Η συγκεκριμένη ανήκει ξεκάθαρα στις δωρικές διαλέκτους με πολλά τοπικά ιδιώματα λόγω πολλών γραμματικών φαινομένων που παρατηρούμε στο κείμενο. Πρώτον, τα χρονικά επιρρήματα σε -κα (ὁποκα, τόκα), έπειτα η δωρική δοτική ἐμιν αντί για ημίν, όπως και το απαρέμφατο γενέσται αντί για γενέσθαι, και τέλος η αποκοπή, η οποία συνιστά ίδιον των δωρικών διαλέκτων και στην επιγραφή παρουσιάζεται στο ρήμα παρκαττίθεμαι. Σε κάθε περίπτωση τα φαινόμενα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η γλώσσα είναι ένα κράμα διαλέκτων (βορειοδυτικών) δωρικών, η οποία έχει επηρεαστεί βαθιά από την πλέον διαδεδομένη της εποχής, την αττική κοινή.
Συμπερασματικά, ο κατάδεσμος της Πέλλας αποτελεί μια πολύ καλή μαρτυρία για τα γλωσσικά δεδομένα της εποχής, όπως επιπλέον και τις κοινωνικές τελετουργικές πρακτικές στην αρχαιότητα. Εάν κρίνουμε από τη γλώσσα του κειμένου και από το ύφος του, γίνεται αντιληπτό ότι το πιθανότερο είναι να αποτελεί η επιγραφή προσωπικό αποτέλεσμα της ίδιας της γυναίκας, και όχι απότοκο κάποιου εκ των πολλών περιπλανώμενων «μάγων» οι οποίοι προσέφεραν τις υπηρεσίες τους σε αφελείς. Ο κατάδεσμος της Πέλλας εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της ομώνυμης πόλης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βουτυράς, Εμμανουήλ, Ένας διαλεκτικός κατάδεσμος από την Πέλλα, στο: Ελληνική Διαλεκτολογία 3, Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη.
- D. R. Jordan (1985), A Survey of Greek Defixiones not included in the special corpora, University of Virginia.
- Φέκου, Μαγδαλινή, Η Μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα. Κατάρες και Κατάδεσµοι, Σηµειωτική Ανάλυση Καταδέσµου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, dspace.uowm.gr, Διαθέσιμο εδώ
