Françafrique: Ο Σουλτάνος, η Αρκούδα, ο Δράκος και τα σύννεφα της ιστορίας πάνω από το Élysée

Του Νίκου Διονυσάτου,

Τα τελευταία χρόνια, μια σειρά από αφρικανικά κράτη έχουν δει τα πολιτικά τους συστήματα να καταρρέουν το ένα μετά το άλλο. Η συντριπτική δε πλειονότητα των χωρών αυτών ήταν πρώην γαλλικές αποικίες, οι οποίες ανήκαν μέχρι πρότινος στην πολιτική, πολιτιστική και οικονομική σφαίρα επιρροής της Γαλλίας, δηλαδή στη λεγόμενη Françafrique. Με την έκρηξη των πραξικοπημάτων στη συγκεκριμένη περιοχή του κόσμου, λοιπόν, η γαλλική παρουσία άρχισε να εξασθενεί έναντι μιας ασαφούς διείσδυσης από αναθεωρητικές δυνάμεις, όπως η Ρωσία, η Κίνα και η Τουρκία. Το αφήγημα των αντιδυτικών αυτών παικτών ήταν απλό: «Οι Γάλλοι (και μαζί με αυτούς οι σύμμαχοι τους Αμερικανοί) εξακολουθούν να σας ελέγχουν σαν αποικιοκράτες, ενώ εμείς είμαστε εδώ για να σας βοηθήσουμε». Αυτή η πρόταση, δυστυχώς, δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα – αν και η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη για να συμπυκνωθεί σε μερικές μόνο γραμμές. Για να κατανοηθεί, λοιπόν, εις βάθος, θα πρέπει κανείς να επιστρέψει στην εποχή μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η Γαλλία αναδιοργάνωνε τις αποικιακές της κτήσεις.

Το 1946, η νέα 4^η Γαλλική Δημοκρατία, προχώρησε στη μετατροπή των αποικιών της, τουλάχιστον σε επίσημο επίπεδο, σε υπερπόντια διαμερίσματα της χώρας, με την ελπίδα ότι με αυτό το καθεστώς θα μπορούσαν να κατευνάσουν τις επιθυμίες των υπόδουλων λαών τους για ανεξαρτησία. Ωστόσο, ο Πόλεμος της Ινδοκίνας, ο οποίος έληξε το 1954, με την ταπεινωτική ήττα των Γάλλων, και την ανεξαρτητοποίηση του Λάος, της Καμπότζης και του Βόρειου και Νότιου Βιετνάμ, θα άλλαζε τα δεδομένα και θα προκαλούσε μεγάλη αναταραχή σε όλες τις γαλλικές αποικίες. Εκεί δε που η συγκεκριμένη ήττα, θα είχε τον μεγαλύτερο αντίκτυπο, θα ήταν παραδόξως η Αλγερία, δηλαδή η παλαιότερη κτήση της Γαλλίας στην Αφρική, η οποία θεωρούνταν, μάλιστα, λόγω της σημασίας της, τμήμα της μητροπολιτικής Γαλλίας, και όχι υπερπόντια κτήση. Έτσι, από το 1954 μέχρι το 1958, η Αλγερία θα μετατρεπόταν σε καζάνι που έβραζε, μεταξύ των Pied Noir, όπως ονομάζονταν οι 2 περίπου εκατομμύρια λευκοί έποικοι, και του ντόπιου αραβικού πληθυσμού, που διεκδικούσε την απόσχιση του από τη Γαλλία. Ο πόλεμος στην Αλγερία θα εξελισσόταν γρήγορα σε μια αιματηρή υπόθεση, και μια από τις σκοτεινότερες σελίδες της γαλλικής αποικιακής ιστορίας.

Σε ό,τι έχει να κάνει όμως με την παρουσία των Γάλλων, στην υπόλοιπη «μαύρη ήπειρο», η οποία εν προκειμένω μας απασχολεί, μια από τις παρενέργειες της εξέγερσης στην Αλγερία, ήταν και η παράλληλη άνθιση των απανταχού εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, ειδικά κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’50. Σε αυτό, φυσικά, συνέβαλλε και το γενικότερο κλίμα της εποχής, που δεν ευνοούσε πλέον τις δύο παραδοσιακές υπερδυνάμεις, Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία. Το 1956, προκειμένου να καταφέρει να διατηρήσει την Αλγερία, η Γαλλία αποφασίζει να παραχωρήσει ανεξαρτησία στην Τυνησία και το Μαρόκο. Αργότερα την ίδια χρονιά, οι ενωμένες Αγγλογαλλικές και Ισραηλινές δυνάμεις, συντρίβονται από τον Nasser, κατά την Κρίση του Σουέζ, ενώ, το 1957, η Γκάνα, γίνεται η πρώτη αφρικανική χώρα που αποκτά την ανεξαρτησία της από τη Μεγάλη Βρετανία. Το 1958, ο δρόμος για την αυτοδιάθεση των Αφρικανών ήταν πια ανοικτός, και η Γαλλία ήταν ξεκάθαρο ότι έπρεπε να βρει έναν τρόπο, αν όχι να κρατήσει φανερά τις αποικίες της, τουλάχιστον να εξασφαλίσει ότι οι περισσότερες από αυτές, ακόμα και μετά την ανεξαρτησία, θα παρέμεναν υπό τον κεκαλυμμένο έλεγχο του Παρισιού.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η δύσκολη εξίσωση για τη διαχείριση των αποικιών, σε συνδυασμό με τη συνεχώς αυξανόμενη ένταση στην Αλγερία, θα τερμάτιζαν την 4^η Γαλλική Δημοκρατία, και θα γεννούσαν την 5^η Γαλλική Δημοκρατία, η οποία υπάρχει μέχρι σήμερα. Κεντρική φιγούρα σε αυτή τη μετάβαση θα έπαιζε ο στρατηγός Charles De Gaulle, ο οποίος θα αναλάμβανε εσπευσμένα την ηγεσία του έθνους, έπειτα από απειλή του στρατού, ότι θα ανέτρεπε το πολίτευμα εάν χανόταν η Αλγερία. Έτσι ο De Gaulle ψήφισε ένα νέο σύνταγμα, το οποίο έδινε υπερεξουσίες στο αξίωμα του Προέδρου και κατά τα πρώτα χρόνια της θητείας του θα προσπαθούσε να διαχειριστεί όσο πιο ομαλά γινόταν την αναπόφευκτη απώλεια των διάφορων αφρικανικών κτήσεων. Για τον λόγο αυτό, το 1958, υιοθετήθηκε μια παραλλαγμένη εκδοχή της προηγούμενης «Γαλλικής Ένωσης» με τις αποικίες της, που λεγόταν «Γαλλική Κοινότητα», και θα εξασφάλιζε την ανεξαρτησία μεν, των περισσότερων αποικιών, αλλά και τον παράλληλο περιορισμό των νέων αυτών κρατών. Η μόνη χώρα που απέρριψε το σχέδιο της Γαλλικής Κοινότητας τότε, μέσω δημοψηφίσματος, ήταν η Γουινέα, η οποία για λόγους παραδειγματισμού, αποκόπηκε από κάθε οικονομική στήριξη και πολιτική συνεργασία με τη Γαλλία. Οι υπόλοιπες χώρες δέχθηκαν το σχέδιο, και μέσα σε ένα μόλις χρόνο, το έτος 1960, σχεδόν το σύνολο της γαλλοκρατούμενης Αφρικής ανεξαρτητοποιήθηκε, με μόνη σημαντική εξαίρεση την Αλγερία, που τελικά θα κέρδιζε, με πολλαπλάσιες θυσίες, την ελευθερία της, το 1962.

Η Γαλλική Κοινότητα τελικώς δε θα μακροημέρευε, καθώς μέχρι το 1961 περίπου – και ειδικά μετά το τέλος του Πολέμου στην Αλγερία, τον επόμενο χρόνο – έμεινε εν πολλοίς ως ένα τυπικό διοικητικό όργανο ορισμένων τελευταίων κτήσεων της Γαλλίας, προτού καταργηθεί το 1995, και όλες οι κτήσεις που είχαν παραμείνει, να γίνουν υπερπόντιοι νομοί του γαλλικού κράτους. Ωστόσο, η οικονομική διάσταση της Γαλλικής Κοινότητας, που είχε κληρονομηθεί από την 4^η Γαλλική Δημοκρατία και βασιζόταν στον έλεγχο της νομισματικής πολιτικής, αλλά και των πλουτοπαραγωγικών πόρων των νέων κρατών, παραμένει μέχρι και σήμερα. Στην Αφρική, η Γαλλία ελέγχει την οικονομική πολιτική 14 κρατών (12 πρώην αποικιών της και δύο ακόμα πρώην αποικιών της Πορτογαλίας και της Ισπανίας), με το να τυπώνει φράγκα δυτικής και κεντρικής Αφρικής, τα οποία βρίσκονται σε εξάρτηση από τη διεθνή ισοτιμία του Ευρώ, με αντάλλαγμα τη συνεχιζόμενη οικονομική και εμπορική συνεργασία με την Ευρώπη.

Επίσης, σε ό,τι έχει να κάνει με το ζήτημα της πολιτιστικής εξάρτησης, οι περισσότερες πρώην αποικίες παραμένουν μέλη του Οργανισμού Γαλλοφωνίας και έχουν ως επίσημη διοικητική γλώσσα τους τα Γαλλικά, καθώς, στις περισσότερες περιπτώσεις, στις επικράτειες τους ομιλούνται τόσες πολλές και διαφορετικές γλώσσες, που απαιτείται η αποικιακή γλώσσα ως μέσο επικοινωνίας. Τέλος, λόγω της πρόσφατης ανόδου του ισλαμικού εξτρεμισμού, ειδικά στην περιοχή του Σαχέλ, είχε επεκταθεί κατά πολύ και η γαλλική στρατιωτική παρουσία στην περιοχή, κάτι που, ωστόσο, μετά τις εξελίξεις φαίνεται εκ των πραγμάτων να υποχωρεί αισθητά.

Πού μας οδηγεί όμως όλη αυτή η ιστορία καταπίεσης και εξάρτησης σήμερα; Το αντιγαλλικό αίσθημα σε χώρες όπως το Μάλι, ο Νίγηρας, η Γκαμπόν η Μπουρκίνα-Φάσο, η Γουινέα, το Τσαντ, η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, η Σενεγάλη και το Καμερούν έχει φτάσει στο απόγειο του, με αποκορύφωμα την ανατροπή (ή την εικαζόμενη μελλοντική ανατροπή) γαλλόφιλων δικτατόρων, οι οποίοι για χρόνια κυβερνούσαν, υπέρ των γαλλικών συμφερόντων, αλλά και του δικού τους προσωπικού πλουτισμού. Σε αυτή την απομάκρυνση από τη Δύση, όπως προαναφέρθηκε, έχουν συμβάλει τα έργα υποδομής της Κίνας, οι Ρώσοι μισθοφόροι της Wagner, αλλά και η τουρκική προπαγάνδα, εναντίον της Δύσης, που συνοδεύει τη διπλωματία του Erdogan στην υποσαχάρια Αφρική. Πάρα ταύτα, αυτοί οι «σύμμαχοι στο χάος», δεν δείχνουν να είναι ιδιαίτερα αξιόπιστοι μακροπρόθεσμα. Η ομάδα Wagner, που ήρθε για να αντικαταστήσει τη γαλλική στρατιωτική παρουσία έναντι των τζιχαντιστών, έχει διαπράξει σωρεία καταπατήσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπου έχει αναλάβει δράση, και δεν είναι σίγουρο κατά πόσο θα συνεχίσει να βρίσκεται στην Αφρική για πολύ ακόμα. Παράλληλα, η Κίνα δεν μπορεί να υποκαταστήσει σε καμία περίπτωση το οικονομικό κενό, που προκύπτει από την αποχώρηση των γαλλικών κεφαλαίων, ενώ η Τουρκία μόνο να παριστάνει την υπερδύναμη και την «μητέρα όλου του ισλαμικού κόσμου» μπορεί, αν θυμηθεί κανείς την οικονομική και πολιτική δυσπραγία που τη μαστίζει.

Επομένως, παρά την αναγκαστική – ίσως προσωρινή – απογαλάκτιση που οι νέες αφρικανικές χούντες θέλουν να επιδείξουν απέναντι στη Γαλλία, και κατ’ επέκταση ολόκληρη τη Δύση, κάτι τέτοιο δεν φαίνεται ιδιαίτερα εφικτό. Προσπάθειες να ξηλωθεί ο ρόλος της γαλλικής γλώσσας και κουλτούρας από τις αφρικανικές κοινωνίες, όπως αυτή στο Μάλι, δείχνουν να μην είναι πολύ επιτυχημένες, ενώ η στρατιωτική παρουσία της Γαλλίας (και των Η.Π.Α.), σε χώρες όπως ο Νίγηρας, παραμένει ως είχε, παρά τα πραξικοπήματα. Μάλιστα, με τον Emmanuel Macron στο τιμόνι, έναν από τους πιο χαρισματικούς και ικανούς πολιτικούς των καιρών μας, η γαλλική ηγεμονία δε φαίνεται να υποχωρεί ούτε στο ελάχιστο από τη διεθνή σκηνή. Ωστόσο, η κρίση στο εσωτερικό της μητροπολιτικής Γαλλίας, που συνδέεται με τις πολιτικές της ταυτότητας, όπως και η αβεβαιότητα σχετικά με το ποιοι πολιτικοί συσχετισμοί θα προκύψουν μετά τις Προεδρικές Εκλογές του 2027, ίσως αλλάξουν για πάντα το μέλλον τόσο της Γαλλίας, όσο και της «ταλαίπωρης Françafrique»…

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Macron and the Future of Françafrique, Project Syndicate, διαθέσιμο εδώ
• As French influence rapidly declines, are we witnessing the end of Francafrique?, Arab News, διαθέσιμο εδώ
• Françafrique is back: Macron’s visit to Cameroon signals Colonisation 2.0, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
• Wither Françafrique? France’s fading role in African Great Power Competition, Modern Diplomacy, διαθέσιμο εδώ 
• Coups in Gabon & Niger in Africa spell an end to ‘Francafrique’?, WION, διαθέσιμο εδώ 
• Macron’s Africa reset struggles to persuade, POLITICO, διαθέσιμο εδώ 
• What is la Francafrique without coups, despots, and nepotism?, The East African, διαθέσιμο εδώ
• Is Turkey replacing France in Francophone West Africa?, Middle East Eye, διαθέσιμο εδώ
• Türkiye’s African approach sets it apart from West’s colonial legacy, The Daily Sabah, διαθέσιμο εδώ
• Why Turkey’s Erdogan sings the same tune with Russia’s Putin in Africa, Al Monitor, διαθέσιμο εδώ
• Wagner in Africa: Precarious future after Prigozhin’s reported death, BBC, διαθέσιμο εδώ
• Friends at any price: China seeks allies, arms markets in West Africa as French influence wanes, France 24, διαθέσιμο εδώ