Της Χαράς Παπαϊωάννου,
Η ταυτότητα είναι εξ ορισμού κοινωνική, ενσωματώνει και παράγει νόημα το οποίο κατασκευάζεται μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Όταν κάνουμε λόγο για ταυτότητα, μιλάμε κατά βάση για την ατομική και τη συλλογική ταυτότητα των ανθρώπων. Αυτά τα δύο στοιχεία είναι που συναποτελούν την κοινωνική ταυτότητά μας, σε συνάρτηση πάντα με εξωγενείς παράγοντες, όπως η πολιτική διαπλοκή που παρατηρείται έντονα στην κατασκευή ορισμένων πτυχών της (π.χ. η εθνική ταυτότητα). Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πως η ταυτότητα ενός ατόμου είναι ρευστή και μεταβάλλεται, δεν αποτελεί κάτι σταθερό και άκαμπτο. Ο εαυτός δεν υπάρχει εκ γενετής, είναι αποτέλεσμα κοινωνικού σχηματισμού και δράσης, κάτι που αναπτύσσεται μαθαίνεται και χτίζεται.
Ο Richard Jenkins, σημαντικός ανθρωπολόγος και θεωρητικός, μιλά για την κοινωνία αποκαλώντας την «ο κόσμος των ανθρώπων», με στόχο εργαλειοποιώντας την ταυτότητα να την αποδημήσει σε τρία βασικά συστήματα. Το πρώτο σύστημα που αναγνωρίζει είναι η σφαίρα των ατόμων που σχετίζεται με ό,τι γίνεται στο μυαλό μας, προχωρά την ανάλυσή του διατυπώνοντας τη σφαίρα της αλληλεπίδρασης που αφορά τις ανθρώπινες σχέσεις και καταλήγει στη σφαίρα των θεσμών. Οι θεσμοί είναι ο τόπος δημιουργίας και συνύπαρξης του ατομικού και του συλλογικού. Πώς διακρίνουμε, όμως, τις δύο αυτές τόσο μακρινές, αλλά και κοντινές ταυτόχρονα έννοιες;
Πριν εξηγηθεί το παραπάνω ερώτημα, θα ήταν βοηθητικό να αναλυθεί η έννοια της ατομικότητας. Η ατομικότητα αποτελεί μορφή πρώιμης και ενσώματης ταυτότητας μαζί με το φύλο και την εθνικότητα, που κατά έναν τρόπο επιβάλλονται κοινωνικά στο άτομο, φέρνοντας σε επαφή το ατομικό με το συλλογικό. Οι άνθρωποι, στον αυτοπροσδιορισμό τους, επιζητούν την έγκριση από τους «σημαίνοντες» άλλους, αν αυτοί οι άλλοι δεν αποδεχτούν την ταυτότητα που τους παρουσιάζει ένα άτομο, εκείνο τη μετατρέπει προκειμένου να γίνει δεκτή εντός της κοινωνίας. Εδώ παρατηρείται ένα παράδοξο, λοιπόν, η ατομικότητα που είναι η πιο προσωπικού τύπου ατομική ταυτότητα χρειάζεται την κοινωνική έγκριση, προκειμένου να ευδοκιμήσει.
Πάνω σε αυτό θα στηριχτούμε, για να απαντήσουμε στο ερώτημα που τέθηκε παραπάνω στο παρόν άρθρο, σχετικά με τη διάκριση ατομικού συλλογικού. Η αλήθεια είναι πως αυτά τα δύο είναι αλληλεξαρτόμενα, καθώς το ένα δεν υφίσταται δίχως το άλλο. Σημείο συνάντησής τους αποτελεί «ο κόσμος των ανθρώπων» και η κοινότητα γίνεται υπαρκτή μέσω αυτού του νοήματος και συμβολισμού που της δίνουν τα άτομα που τη συναποτελούν. Η ύπαρξή της, από την άλλη, κρίνεται απαραίτητη για τη δημιουργία συλλογικής ταυτότητας. Διαφαίνεται, λοιπόν, ένα κάπως πολύπλοκο πλέγμα σχέσεων και νοήματος (με την έννοια που του δίνει ο Clifford Geertz).
Στην ανάλυσή μας, φαίνεται πολύ ισχυρό το νόημα του συμβολισμού. Τα σύμβολα δίνουν νόημα στα πράγματα και τις ταυτότητες, το συλλογικό μέσω του συμβολισμού που το περικλύζει αποκτά αξία και ιστορικότητα. Η εθνική ταυτότητα, μέσω της ιστορίας που αντικατοπτρίζει, εμπεριέχει μνήμη και δείχνει τη θυσία των πεσόντων για την πατρίδα. Τα σύμβολα διεγείρουν συναισθήματα και συγκροτούν το κοινό «ανήκειν». Επιπλέον, η διαφορά και η ομοιότητα συγκρούονται στη διαμόρφωση της ταυτότητας, με αποτέλεσμα ο ορισμός της κοινότητας να ποικίλει ανά περιοχή και να εννοιολογείται συμβολικά.
Αν αναλογιστούμε πως το κοινό των ανθρώπων είναι η ανθρωπινότητά τους, αναγνωρίζουμε την ομοιότητα μεταξύ τους. Κάθε τι όμοιο, όμως, κάπου διαφέρει, ακόμα και αν η ομοιότητα (ανθρώπινη φύση) προηγείται της διαφοράς. Η ταυτότητα δεν υπάρχει χωρίς τη διαφορά και για αυτό συγκροτούνται υπαγωγές εντός της. Αν ένα παιδί κοινωνικά αναγνωρίζεται ως αγοράκι και παίζει με τα αυτοκινητάκια του, αυτό αποτελεί μια συνηθισμένη υπαγωγή, αν, όμως, ένα άλλο αγοράκι επιλέξει να παίζει με κούκλες αυτό αποτελεί μια δύσπεπτη κοινωνικά υπαγωγή της ταυτότητάς του ως αγοριού. Η ανθρωπολογία του φύλου βλέπει την κατάσταση αυτή ως ένα κλασικό παράδειγμα κοινωνικού αποκλεισμού ομάδων και ατόμων λόγω της διαφοράς τους σε έναν τομέα από τη «συνηθισμένη» και αποδεκτή από το κοινωνικό σύνολο ταυτότητα.
Μπαίνοντας στα νερά της «ουσιοκρατίας», θα αναφερθώ σε μία μείζονα υπαγωγή, εκείνη του μη δυτικού που βρίσκεται στη δύση. Τι σημαίνει η ταυτότητά σου να θεωρείται υποδεέστερη των γύρω σου ή τι θα σήμαινε να γίνεται ορατή μόνο μια πτυχή της; Πώς βλέπει η Δύση μία Αφρικανή που θα επιβιβαστεί στο λεωφορείο μεταξύ μιας ομάδας λευκών άραγε; Ένας ουσιοκράτης θα ταύτιζε τη συνολική υπόσταση ενός ατόμου με ένα μεμονωμένο χαρακτηριστικό του, με αποτέλεσμα να στιγματίζονται λόγω της λογικής αυτής ολόκληρες ομάδες και πληθυσμοί. Αυτός είναι ο τρόπος σχηματισμού στερεοτύπων γύρω από κοινότητες, έθνη, άτομα και γενικά διαφορετικές αναμεταξύ τους ταυτότητες.
Είναι εμφανές μέσω της αναλυτικής διάκρισης ατομικής και συλλογικής ταυτότητας ότι διαδικασίες εσωτερικές και εξωτερικές, όπως και ομοιότητες και διαφορές συνδιαμορφώνουν την κοινωνική ταυτότητα ενός ατόμου. Πολλά «αυτονόητα» που επιτελούνται γύρω μας καθημερινά, (όπως η άποψη για το τί θεωρείται γυναικείο και τί ανδρικό) η ανθρωπολογία μας μαθαίνει πως δεν είναι παγκόσμιες σταθερές. Το δικό μας αυτονόητο μπορεί να μην είναι καν αποδεκτό από ένα άλλο κοινωνικό σύστημα.
Καταλήγω λοιπόν, στο ότι η ταυτότητα είναι μια διαδικασία που μεταβάλλεται στον χρόνο, όχι μία παγκόσμια σταθερά. Σχετίζεται άμεσα με το κοινωνικά αποδεκτό ανά τόπο και αποτελεί συνεχή θεμελίωση και νοηματοδότηση των σχέσεων ομοιότητας και διαφοράς μεταξύ συλλογικοτήτων με τα άτομα και μεταξύ ατόμων με συλλογικότητες. Αυτή η αέναη διαδικασία είναι κοινωνικά κατασκευασμένη και επιτελείται στο σύνολο του ανθρώπινου βίου, αλλά και μετά τον θάνατο κάποιου, αν, για παράδειγμα, κάποιος αποβιώσει και αγιοποιηθεί από την εκκλησία, η εικόνα του ακόμα και μετά θάνατον αλλάζει και παράγει νόημα. Η ταυτότητα φαίνεται να αποτελεί κατά έναν τρόπο μια δεξιότητα που αποκτούν και επιτελούν τα άτομα, προκειμένου να οριοθετήσουν τη θέση τους στον κόσμο. Πώς το κάνουν αυτό; Επιλέγοντας ποια πλευρά του εαυτού τους θα αναδείξουν ανάλογα τις επικρατούσες, ανά περίπτωση, συνθήκες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Richard Jenkins, Κοινωνική ταυτότητα, εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2007
- Clifford Geertz, Η ερμηνεία των πολιτισμών, εκδόσεις Αλεξάνδρεια,2003
