Του Λάμπρου Κουρή,
Σε συνέχεια από το προηγούμενο άρθρο, θα αναφερθούν οι αιρέσεις που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη, αλλά μόνο στην Ανατολή, αυτή τη φορά. Συγκεκριμένα, θα εστιάσουμε στους Βογομίλους, τους Παυλικιανούς και την Εικονομαχία.
Για αρχή, θα αναφερθεί η Εικονομαχία. Αναφερόμαστε όχι σε μια αίρεση, αλλά σε μια διαμάχη στον χώρο του Βυζαντίου, χωρισμένη σε δύο περιόδους. Η πρώτη μεταξύ 726-787 και από το 814 μέχρι το 843. Άρα, από την εποχή του Λέοντα Γ΄ (717-741) και μέχρι τον Μιχαήλ Γ΄ (842-867). Η Εικονομαχία βασίστηκε στη Δεύτερη Εντολή, η οποία λέει πως «δεν θα δημιουργήσεις για τον εαυτό σου είδωλο, ούτε κανενός είδους ομοίωμα για όσα βρίσκονται πάνω στον ουρανό και κάτω στη γη και στο νερό. Εγώ είμαι ο Κύριος ο Θεός σου». Για τη διήγηση των γεγονότων, όμως, πρέπει να πάμε λίγο πιο πίσω χρονολογικά. Συγκεκριμένα, πίσω στο 692, τη χρονιά της Συνόδου του Τρούλου. Υποστηρίχθηκε η απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής του Χριστού, με τη δικαιολογία ότι η Ενσάρκωση νομιμοποιούσε μια απεικονιστική χριστιανική τέχνη.
Σύμφωνα με τον Πάπα Γρηγόριο Α΄, οι εικόνες μπορούν να διδάξουν όσους είναι αγράμματοι. Πριν την Εικονομαχία, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν ήταν και στην καλύτερη κατάσταση, όσον αφορά τα στρατιωτικά. Μεταξύ του 695 και του 717 είχαν ανέβει στο θρόνο 7 αυτοκράτορες, με αποτέλεσμα την πολιτική αστάθεια και την αδυναμία άμυνας κατά των Βουλγάρων και των Αράβων. Κατά τη βασιλεία του Αναστάσιου Β΄ (713-715), οι Άραβες ετοίμαζαν επίθεση κατά της Κωνσταντινούπολης και ο Αναστάσιος μπορούσε μόνο να δώσει διαταγή για επισκευή των τειχών και μάζωξη προμηθειών. Τα Θέματα εξεγέρθηκαν και ανέβασαν στο θρόνο τον Θεοδόσιο Γ΄ (715-717). Τον Μάρτιο του 717, ανέβηκε στο θρόνο ο Λέων Γ΄ και ο προκάτοχός του έγινε μοναχός. Ο Λέων μπόρεσε να αποτρέψει την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, με συμμάχους τους Βουλγάρους και, σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη, τη βοήθεια της Παναγίας. Παρά τις προσπάθειες των Βυζαντινών να απωθήσουν τους Άραβες, οι δεύτεροι συνέχιζαν τις επιδρομές στη Μικρά Ασία. Το 726 έγινε και μια ηφαιστειακή έκρηξη με τη λάβα να φτάνει την ελλαδική ακτή, τη Μικρά Ασία και τα νησιά. Οι σύμβουλοι του Λέοντα είπαν πως είναι σημάδι κατά της ειδωλολατρίας.
Ο Λέων συμφώνησε και πίστευε ότι, αν ήθελε την εύνοια του Θεού κατά των Αράβων και νίκες στο πεδίο της μάχης, τότε η Εικονομαχία ήταν απαραίτητη. Διέταξε την αποκαθήλωση των εικόνων και καθαίρεσε τον Πατριάρχη Γερμανό Α΄, αφού δεν συμμορφωνόταν και διόρισε τον Αναστάσιο, βοηθό του Γερμανού. Το 731, ο Πάπας Γρηγόριος Γ΄ καταδίκασε την Εικονομαχία, με αποτέλεσμα ένα εκκλησιαστικό σχίσμα. Με την εφαρμογή εικονομαχικής πολιτικής, ο Λέων εξασφάλισε νίκες για την Αυτοκρατορία, χωρίς να χρειαστεί να διατάξει την καταστροφή των εικόνων. Το 754, επί Κωνσταντίνου Ε΄, έγινε η Σύνοδος της Ιέρειας. Οι εικονομάχοι επίσκοποι αποκήρυξαν τη λατρεία των εικόνων με παράθεση κειμένων από τις Γραφές. Το 751 χάθηκε η Ραβέννα, επειδή η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν απασχολημένη με τους Άραβες, τους Σλάβους και τους Βουλγάρους. Οι νίκες κατά των τριών τελευταίων συνδέθηκαν με την εικονομαχική πολιτική.
Το 775 πεθαίνει ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος και τον διαδέχεται ο Λέων Δ΄, ο οποίος πεθαίνει μετά από 5 χρόνια βασιλείας. Η γυναίκα του, η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία αποφάσισε το 780 να λήξει την Εικονομαχία, συγκαλώντας Οικουμενική Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη. Μετά από μια αποτυχημένη Σύνοδο το 786, έγινε νέα το 787 στη Νίκαια. Παρατέθηκαν θαύματα Αγίων, καταγεγραμμένα στους Βίους τους. Η αυτοκράτειρα Ειρήνη βασίλεψε μόνη της από το 797 μέχρι το 802, αφού είχε διατάξει την τύφλωση του γιού της Κωνσταντίνου ΣΤ΄. Το 815, ο Λέων Ε’ άρχισε πάλι την εικονομαχική έριδα, υποσχόμενος στρατιωτικές νίκες. Μια ομάδα στρατιωτών, αφοσιωμένοι στον Κωνσταντίνο, διέρρηξαν τους αυτοκρατορικούς τάφους στο ναό των Αγίων Αποστόλων και παρακάλεσαν για νίκες στο πεδίο της μάχης.
Επί αυτοκρατόρων Λέοντα Ε΄ και Μιχαήλ Β΄ (813-829), τα βυζαντινά στρατεύματα σημείωσαν νίκες κατά των Βουλγάρων. Επί Θεόφιλου (829-842), πραγματοποιήθηκε διωγμός κατά όσων ζωγράφιζαν και λάτρευαν τις εικόνες. Όταν πέθανε ο Θεόφιλος, ανέλαβε η σύζυγός του, η Θεοδώρα. Η Θεοδώρα επέλεξε τον Μεθόδιο για Πατριάρχη, ο οποίος συνέθεσε το Συνοδικό της Ορθοδοξίας. Επίσης, ίσχυσαν ξανά οι αποφάσεις της Συνόδου του 787 και η λατρεία των εικόνων επανήλθε το 843, στις 10 Μαρτίου. Έτσι, για άλλη μια φορά, η Εικονομαχία τερματίστηκε από μια γυναίκα.
Επόμενη αίρεση είναι αυτή των Βογομίλων. Η αίρεση των Βογομίλων εμφανίστηκε πρώτη φορά στα Βαλκάνια, συγκεκριμένα στη Βυζαντινή Θράκη και εξαπλώθηκε σε διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας, όπως Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη και Μικρά Ασία. Βογόμιλοι υπήρχαν και στη Σερβία και τη Βοσνία. Άλλη θεωρία αναφέρει ότι διαδόθηκε από τον Μπογκομίλ, έναν Βούλγαρο ιεροκήρυκα στη Φιλιππούπολη της Βουλγαρίας. Πίστευαν ότι ο ουρανός ανήκει στο Θεό και η γη στον Σατανά και ότι ο Σατανάς ήταν ο μεγαλύτερος γιος του Θεού με όνομα Σαταναήλ. Για τους Βογομίλους, ο αυτοκράτορας και ο κλήρος εκπροσωπούν τον Σατανά, γιατί εξουσιάζουν τον υλικό κόσμο. Τέλος, υποστήριζαν πως το ανθρώπινο σώμα φτιάχτηκε από τον Σατανά και η ψυχή από τον Θεό.
Ο Σαταναήλ παρουσιάστηκε στον κόσμο ως ο κυρίαρχος και ο Θεός έστειλε τον Χριστό να τον σταματήσει. Οι πρώτοι Βογόμιλοι απέρριπταν την Παλαιά Διαθήκη, αλλά μετά δέχτηκαν τους Ψαλμούς και τα 16 βιβλία των Προφητειών. Ο σταυρός, για τους Βογομίλους, είναι σύμβολο του Σατανά, γιατί πάνω σε αυτόν πέθανε ο Χριστός. Σχετικά με τον τρόπο ζωής τους, ξέρουμε ότι ζούσαν ασκητικά, μην καταναλώνοντας κρέας και κρασί και δεν σκότωναν ζώα. Είχαν χωριστεί σε δύο τάξεις, τους Τέλειους και τους Πιστούς. Οι Τέλειοι διέδιδαν την αίρεση και οι Πιστοί μπορούσαν να κάνουν παιδιά και να ζουν μια απλή ζωή.
Οι πρώτοι Βογόμιλοι ήταν φτωχοί αγρότες, οι οποίοι εναντιώθηκαν στην εξουσία του αυτοκράτορα και της Εκκλησίας. Επιτίθονταν κατά όλων των ανώτερων κοινωνικών τάξεων. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Κομνηνού (1081-1118), διώχθηκαν χωρίς έλεος και αναφέρεται ότι πολλοί κάηκαν ζωντανοί. Κατά τον 12ο αιώνα δέχτηκαν χτυπήματα από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό (1143-1180), τον βασιλιά της Σερβίας Στέφανο Νεμάνια και τον Βούλγαρο τσάρο Μπόρις. Συνέχισαν, όμως, να διαδίδουν τις ιδέες τους. Πολλοί πήγαν στην Ιταλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία. Από τον 13ο μέχρι τον 15ο αιώνα, κέντρο των Βογομίλων ήταν η Βοσνία, με την πρώτη βογομιλική εκκλησία. Μετά από πολύχρονες διώξεις, αφομοιώθηκαν στην κυρίαρχη θρησκεία της περιοχής εγκατάστασής τους.
Τελευταία αίρεση είναι αυτή των Παυλικιανών. Οι Παυλικιανοί εμφανίστηκαν τον 7ο αιώνα στις ανατολικές επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και στην Αρμενία. Πρέσβευαν την επιστροφή στη λιτότητα των πρωτοχριστιανικών κοινοτήτων και χωρίζονταν σε τάξεις. Ο πνευματικός αρχηγός είχε γύρω του προύχοντες, οι οποίοι λέγονταν Συνέκδημοι. Κάτω από αυτούς ήταν οι Νοτάριοι και ο στρατάρχης των Παυλικιανών λεγόταν Άρχων της οπλικής δύναμης. Στις ιδέες τους, οι Παυλικιανοί ήταν ίδιοι με τους Μανιχαίους, δηλαδή ο υλικός κόσμος είναι δημιουργία του Σατανά και ο πνευματικός κόσμος δημιουργία του Θεού. Απέρριπταν την Παλαιά Διαθήκη, δεν τιμούσαν την Παναγία ως Θεοτόκο και για αυτούς ο Χριστός ήταν ένας Άγγελος. Απέρριπταν, επίσης, τις εκκλησιαστικές τελετές και θεωρούσαν τις εκκλησίες κατοικίες δαιμόνων.
Τέλος, ήταν φανατικοί εικονομάχοι και γι’ αυτό οι εικονομάχοι Βυζαντινοί αυτοκράτορες συμμάχησαν μαζί τους κατά των εικονολατρών. Με το τέλος της Εικονομαχίας, οι αυτοκράτορες στράφηκαν κατά των Παυλικιανών. Οι πόλεμοι Βυζαντινών αυτοκρατόρων και Παυλικιανών διήρκεσαν πολλά χρόνια. Δύο αρχηγοί των Παυλικιανών θανατώθηκαν και επί Μιχαήλ Α΄ καθιερώθηκε η θανατική ποινή κατά των αιρετικών. Οι Παυλικιανοί μπορεί να ήταν πρόγονοι των Βογομίλων, αφού πολλοί Παυλικιανοί μεταφέρθηκαν στα Βαλκάνια, κυρίως στη Φιλιππούπολη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Χέριν, Τζούντιθ (2020), Τι Είναι Το Βυζάντιο, Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.
- Χαλιβελάκης, Δημήτρης (1999), Αιρέσεις και δόγματα και θρησκευτικές Παρεκκλίσεις, Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Φλώρος.
