Του Δημήτρη Καρυδάκη,
Θα ήταν, βέβαια, κουτό και παντελώς ανάρμοστο να ομιλώμεν δια την αρχαία Ελλάδα και τους προγόνους μας εν γένει, παραλείποντας εξ ολοκλήρου ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια του πολιτισμού τους, δη το στοιχείο εκείνο που αναμφίβολα αποτέλεσε τον πυρήνα της έμπνευσής τους και, εν συνεχεία, της δημιουργίας εκ μέρους τους όλων τούτων των μεγαλεπήβολων ναών, αγαλμάτων, αγγείων, αμφορέων και ούτω καθ’ εξής. Έθνος που επιλεκτικά μονάχα τιμά τους προγόνους του και ενδεχομένως εμφορείται το ιμάτιο της αιδούς, όταν επρόκειτο για τους τομείς εκείνους οι οποίοι αποτελούν τη «ραχοκοκαλιά» των πάλαι πότε προγόνων των, δεν αποτελεί αντάξιο συνεχιστή των τελευταίων. Προφανώς αναφέρομαι στο «θρήσκευμα» των Ελλήνων, ή ίσως καλύτερα σε εκείνο το επιμελώς ατημέλητο «δοχείο» των διαφόρων θρησκευτικών τους αντιλήψεων, για χάρη των οποίων συντάσσω το σημερινό μου άρθρο. “Vamos!” λοιπόν, και εμπρός ολοταχώς με τα «πανιά» μας υπερήφανα, ορθωμένα σε αυτό το απολαυστικό ταξίδι στα «άδυτα» της Αρχαίας Ελλάδας!
Με τον όρο Ελληνικό «Πάνθεον» ή ακόμα και Ελληνική «εθνική» ή «πατρώα» θρησκεία, αλλά και κοινώς «Δωδεκάθεο», ερχόμαστε να ορίσουμε το σύνολο εκείνο των θρησκευτικών αντιλήψεων των ενδόξων προγόνων μας, αντιλήψεις οι οποίες περιστρέφονται γύρω από τη λατρεία πολλαπλών θεών και θεοτήτων, με τον πιο διαδεδομένο πυρήνα θεϊκών όντων να είναι αυτός των 12 θεών του Ολύμπου (ή «ολόλαμπου», δηλαδή πολύ φωτεινού). Βασικό χαρακτηριστικό τούτης της λατρείας ήταν κατά βάση ο μη οργανωμένος χαρακτήρας της, κάτι το οποίο ξενίζει τον σύγχρονο κόσμο, καθώς σε αντίθεση με τις Μονοθεϊστικές ή «Αβρααμικές» θρησκείες του σήμερα (βλέπε Χριστιανισμός, Ιουδαϊσμός, Ισλάμ ή Μωαμεθανισμός), οι οποίες χαρακτηρίζονται από την αυστηρή οργάνωση και ιεράρχηση του εκάστοτε κλήρου, την αντίστοιχα αυστηρή δογματική κατάρτιση των πιστών και τον ορισμό μιας «κεφαλής» ή κεντρικού προσώπου για την κάθε πίστη, η λατρεία των θεών του Ολύμπου δεν κατείχε μια τέτοια αυστηρή οργάνωση, αλλά ούτε και κάποιο ιερό κείμενο ή κείμενα όπως οι άνωθεν θρησκείες (Ιερή Βίβλος, Ταλμούδ, Κοράνι), τα οποία να προτάσσουν ένα άκαμπτο και προκαθορισμένο δόγμα για την αποτελεσματική λατρεία των Ολύμπιων. Επομένως, οι τοπικές και πανελλήνιες δοξασίες προς τιμήν του Διός και των υπολοίπων θεών αφήνονταν στη θέληση και τη διακριτική ευχέρεια των πιστών, σαν ένα σύστημα θρησκευτικής «αυτοκυβέρνησης» κατά μία έννοια, το οποίο δεν δύναται να επιβιώσει δίχως τη διαρκή και καθολική συμμετοχή των πιστών στις τελετές αφιερωμένες προς τους θεούς.
Πέραν των Ολύμπιων θεών, οι Έλληνες δόξαζαν και μια ποικιλία κατώτερων θεών ή «δαιμόνων» (ο «δαίμων» με την αρχαία ελληνική έννοια σήμαινε το θεϊκό ον ή την κατώτερη θεϊκή οντότητα), σε συνάρτηση και με τη λατρεία πολλαπλών ημιθέων σε τοπικό επίπεδο. Λίαν σημαντικό γεγονός θα αποτελέσει η προσπάθεια εκ μέρους του τρανού μας ποιητή Ησιόδου (750-700 π.Χ.) να συγκεντρώσει όλους τους θρησκευτικούς μύθους και ιστορίες σχετικά με τις αντιλήψεις των Ελλήνων περί θείου σε ένα ενιαίο κείμενο, τη Θεογονία, στο οποίο σύγγραμμα εξιστορεί τις θεμέλιες πεποιθήσεις πάνω στις οποίες εδράζεται η αρχαία ελληνική θρησκευτική σκέψη. Σύμφωνα με την «Ησιόδεια» κοσμογονία, «ἐν ἀρχῇ» υφίσταντο τρεις βασικές αιτίες της ύπαρξης. Το «Χάος», η «Γαία» και ο «Έρως», τρεις προϋπάρχουσες και αυθύπαρκτες κοσμογονικές αιτίες, εκ των οποίων το «Χάος» και η «Γαία», αντλώντας τη γενεσιουργό τους ιδιότητα από την επικουρική επίδραση του «Έρωτος», θα προβούν σε διαδοχικές γεννήσεις αρχέγονων όντων. Έτσι, το Χάος θα γεννήσει το «Έρεβος» και τη «Νύχτα», με το ζεύγος να συνενώνεται και εξ αυτού να προκύπτουν ο «Αιθήρ» και η «Ημέρα». Περνώντας στη «Γαία», ταύτη γεννάει τον «Ουρανό», τα «Όρη» και τον «Πόντο» (δηλαδή τους ωκεανούς), με τη μητέρα Γαία να προβαίνει μετέπειτα σε ένωση με τον Ουρανό και από αυτήν να γεννώνται ή να προκύπτουν οι προ-ολύμπιοι ή και κάλλιστα πρώτο-ολύμπιοι «Τιτάνες» (Ωκεανός , Τηθύς, Κοίος, Φοίβη, Υπερίων, Θεία, Κρείος, Ιαπετός, Θέμις, Μνημοσύνη, Κρόνος, Ρέα), οι «Κύκλωπες» και οι αποτρόπαιοι «Εκατόγχειρες» (Κόττος, Βριάρεος, Γύγης), οι φύλακες των Ταρτάρων σύμφωνα με την αρχαία ελληνική θρησκεία.
Η συνέχεια είναι λίγο ως πολύ γνωστή. Ο βασιλέας των Τιτάνων Κρόνος υφαρπάζει την εξουσία από τον πατέρα του Ουρανό, αποκόπτοντας τα γεννητικά όργανα αυτού, και από το αίμα του Ουρανού γεννώνται οι «Ερινύες», οι «Γίγαντες» και οι «Μελίες» (νύμφες των δασών). Θεϊκός Άναξ και κυρίαρχος του «αιθέριου Ολύμπου» για πολλά χρόνια, ο «Ωκεανίδης» Κρόνος λαμβάνει μια προφητεία από τον πατέρα του, η οποία του επιφυλάσσει την ίδια μοίρα με εκείνη που είχε ο πρεσβύτερος Ουρανός. Να ανατραπεί, δηλαδή, από κάποιο από τα παιδιά του.
Ανήσυχος και καχύποπτος, ο Κρόνος θα καταπιεί διαδοχικά όλα τα παιδιά που θα αποκτήσει με τη βασίλισσα των θεών Ρέα, δη τον Ποσειδώνα, τον Άδη, την Ήρα, την Εστία και τη Δήμητρα, θεότητες που θα αποτελέσουν μετέπειτα την πρώτη γενιά των Ολύμπιων θεών. Όταν γεννηθεί ο μικρός Ζεύς, η Ρέα θα τον τοποθετήσει στο όρος Δίκτη της λεβεντογέννας Κρήτης, όπου ο Δίας θα μεγαλώσει κάτω από την εποπτεία της αίγας Αμάλθειας και το κλάμα του θα αποσιωπείται από τον χορό και τον θόρυβο που θα προκαλούν τα όπλα των Κουρητών. Αντ’ αυτού, η Ρέα θα δώσει στον Κρόνο έναν σκεπασμένο λίθο, τον οποίο θα καταπιεί εκείνος νομίζοντας ότι εξόντωσε όλα του τα τέκνα.
Ενήλικας πλέον και έχοντας τιθασεύσει τις θεϊκές του δυνάμεις, ο Δίας σχίζει την κοιλιά του Κρόνου και απελευθερώνει τους αδερφούς και τις αδερφές του, οι οποίοι πολεμούν τους Τιτάνες για 10 χρόνια με τη βοήθεια των υπερόπλων που παραχωρούν οι Κύκλωπες στους θεούς, με τον Δία να λαμβάνει τον Κεραυνό, ο Ποσειδώνας την Τρίαινα και ο Άδης το περίφημο κράνος του που τον έκανε αόρατο (εξού και Ἅιδης από το στερητικό α + ἰδεῖν, δηλαδή αυτός που δεν φαίνεται, ο αόρατος). Διαδεχόμενοι το τιτανικό πάνθεον, ο Δίας και τα αδέρφια του αρπάζουν την εξουσία και επιβάλλονται ως οι πλέον κυρίαρχοι θεοί του κόσμου. Με κλήρωση, ο Ζεύς γίνεται κυρίαρχος των Ουρανών, ο Ποσειδών της Θαλάσσης και ο Άδης του… αόρατου Κάτω Κόσμου.
Η πατρώα θρησκεία των Ελλήνων είχε έξι βασικές αρχές. Πρώτη αρχή ο «ανθρωπομορφισμός». Η πίστη, δηλαδή, στο ότι οι θεοί δεν ήσαν απλά σύμβολα για τα φυσικά φαινόμενα ή αφηρημένες ιδέες, αλλά όντα που είχαν ανθρώπινη μορφή και, αν και πανίσχυρα, διάβαιναν έναν τρόπο ζωής παρόμοιο με εκείνο των ανθρώπων. Εργάζονταν, ερωτεύονταν, μισούσαν, φθονούσαν και ούτω καθ’ εξής. Δεύτερη αρχή, η «ισαριθμία θεών και επιμέρους πραγματικοτήτων», η οποία προέτασσε ότι κάθε θεός ή θεά έχει από τον έλεγχό του/της μια επιμέρους πραγματικότητα (είτε επρόκειτο για κάποιο φυσικό ή καιρικό φαινόμενο, για κάποιο επάγγελμα, ακόμα και κάποια κοσμική λειτουργία όπως η γονιμότητα κλπ.). Ένας θεός αντιστοιχεί σε ένα μόνο από αυτά, αλλά και στα επιμέρους στοιχεία αυτής της πραγματικότητας.
Για παράδειγμα, ο Ζευς είναι τόσο θεός του Ουρανού, όσο και της βροχής, του κεραυνού, των ευνοϊκών ανέμων κ.α. Κανείς άλλος θεός δεν θα μπορούσε να είναι άρχων του ουρανού και των άνωθεν στοιχείων. Από τις παραπλήσιες ιδιότητες των θεών προκύπτουν και τα χιλιάδες προσωνύμιά τους, όπως για τον Δία τα προσωνύμια «Κεραύνιος», «Ευάνεμος», «Ουράνιος» και άλλα πολλά. Τρίτη κατά σειρά αρχή η «εγκόσμια κατεύθυνση», δηλαδή η προσπάθεια της εξασφάλισης μιας καλής ζωής στο εδώ και το τώρα, στο χειροπιαστό, σε αντίθεση με τη χριστιανική παράδοση λόγου χάριν, η οποία απέρριπτε την «εδώ ζωή» με απώτερο σκοπό την απόκτηση της αιώνιας στον άλλο κόσμο.
Τέταρτη, η αρχή της «εναρμόνισης με τη θεϊκή βούληση», η οποία αποκρυσταλλώνεται σε πραγματικό χρόνο στα ελληνικά εδάφη με την ίδρυση Μαντείων (Δελφών, Δωδώνης, Κύμης κλπ.) και προτάσσει ότι για να λαμβάνει μέρος κάποιο φαινόμενο, μάλλον πρέπει να είναι θέλημα του εκάστοτε κυρίαρχου επ’ αυτού του φαινομένου θεού. Για παράδειγμα, για να έχουμε θαλασσοταραχή ή σεισμούς, μάλλον έτσι βούλεται ο Ποσειδώνας. Η αρχή αυτή στην ουσία δείχνει την προσπάθεια των προγόνων μας να εξηγήσουν το «γιατί συμβαίνει το κάθε τι» και να βρουν τρόπους επικοινωνίας με το θείο. Πέμπτη και αυτονόητη αρχή, ο «πολυθεϊσμός», η λατρεία, δηλαδή, πολλών και διαφορετικών θεοτήτων, η κάθε μία με την ξεχωριστή προσωπικότητα και τις διαφορετικές επιδιώξεις της.
Τέλος, έκτη και τελευταία, η αρχή του «πολλαπλασιασμού των θεών». Η αρχή αυτή έγκειται στο ότι όπως είναι φυσικό και με το πέρασμα του χρόνου, η δημιουργία νέων πραγματικοτήτων γεννά τη φυσική τάση για την κατασκευή νέων θεοτήτων για να αντιστοιχηθούν σε αυτές τις νέες πραγματικότητες, όπως ήταν κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή η θεά «Αρμονία», ο Έλληνο-αιγυπτιακός «Σέραπις» και άλλοι θεοί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Η αρχαία ελληνική θρησκεία, orthodoxoiorizontes.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Κοσμογονικοί Μύθοι, theogonia.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Οι μύθοι για τους θεούς, η αξία τους και η φιλοσοφία, theogonia.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Το αττικό ημερολόγιο, theogonia.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Η κάθοδος των “Ινδοευρωπαίων”, ime.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Γραμμική Β, worldhistory.org, Διαθέσιμο εδώ
-
Η ινδοευρωπαϊκή φυλή, η κάθοδος των Δωριέων και η φοινικική προέλευση του ελληνικού αλφαβήτου – Ο ορισμός της πολιτισμικής σύγχυσης, ellas2.wordpress.com, Διαθέσιμο εδώ
