Της Μαβίνας Τσαπόγα,
Εκατοντάδες είναι οι Έλληνες κρατούμενοι που έχουν προσφύγει τα τελευταία χρόνια στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), επικαλούμενοι άθλιες συνθήκες διαβίωσης στις φυλακές και, ως εκ τούτου, παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ περί απαγόρευσης των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης. Η πραγματικότητα αυτή επιβεβαιώθηκε και από την Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης (CPT), μετά την επίσκεψη στις ελληνικές φυλακές στα τέλη του 2021. Σύμφωνα με την έκθεση που δόθηκε στη δημοσιότητα, ο υπερπληθυσμός είναι το βασικότερο πρόβλημα του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τον χρόνο της επίσκεψης της Επιτροπής, 24 από τα 34 καταστήματα κράτησης ήταν υπερπλήρη, με το κατάστημα της Κομοτηνής να έχει πληρότητα 172%, ενώ των Ιωαννίνων 190%.
Οι προσφεύγοντες επικαλούνται το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, το οποίο επιβάλλει στα κράτη την υποχρέωση να οργανώσουν το σωφρονιστικό τους σύστημα κατά τρόπο που να διασφαλίζει τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας των κρατούμενων και να μην τους υποβάλει σε συνθήκες που υπερβαίνουν το επίπεδο οδύνης, που είναι αναγκαστικά συνυφασμένο με την κράτηση. Επισημαίνεται, μάλιστα, ότι η συμμόρφωση των κρατών-μελών της σύμβασης στις υποχρεώσεις αυτές δεν εξαρτάται από την οικονομική τους κατάσταση. Σχετικά με τον υπερπληθυσμό, όταν αυτός είναι ασφυκτικός, γίνεται δεκτό από το Δικαστήριο ότι αρκεί και μόνο το στοιχείο αυτό για θεμελίωση της παραβίασης του άρθρου 3. O ελάχιστος προσωπικός χώρος που πρέπει να έχει στη διάθεσή του ο κάθε κρατούμενος είναι, σύμφωνα με το Δικαστήριο, τα 3 τετραγωνικά μέτρα. Εάν η έλλειψη χώρου δεν είναι τόσο κατάφωρη, λαμβάνονται υπόψη κι άλλα επιμέρους στοιχεία των συνθηκών κράτησης, όπως είναι ο κατάλληλος εξαερισμός των κελιών, η ποιότητα σίτισης, η ύπαρξη δραστηριοτήτων άσκησης, η τήρηση των κανόνων υγιεινής και ιατρικής φροντίδας, καθώς και η πρόσβαση στις τουαλέτες.
Από τις πολυάριθμες καταδικαστικές αποφάσεις που έχουν εκδοθεί εις βάρος της χώρας μας για μη τήρηση των ανωτέρω υποχρεώσεων, χαρακτηριστική είναι η υπόθεση Ταγκατίδης και λοιποί κατά Ελλάδος (11.10.2011), στην οποία 47 προσφεύγοντες παραπονέθηκαν για τον υπερπληθυσμό στις φυλακές Ιωαννίνων. Το ΕΔΔΑ διαπίστωσε ότι το εν λόγω σωφρονιστικό κατάστημα φιλοξενούσε κατά μέσο όρο 220 άτομα, ενώ είχε κτιστεί μόλις για 80! Κατ’ επέκταση, σε κάθε έναν από τους προσφεύγοντες αναλογούσαν λιγότερα από 3 τετραγωνικά μέτρα προσωπικού χώρου. Μάλιστα, για να εξευρεθεί χώρος, είχαν τοποθετηθεί κρεβάτια και στις δύο πλευρές του διαδρόμου, όπου, όμως, δεν υπήρχε για τους κρατούμενους πρόσβαση σε τουαλέτες. Τις «ακραίες» και «απαράδεκτες για ευρωπαϊκή χώρα» συνθήκες διαβίωσης επισημαίνει και ο γιατρός της φυλακής, απευθυνόμενος με επιστολή του στον Διευθυντή, τονίζοντας τον κίνδυνο μετάδοσης μολυσματικών ασθενειών, την επίπτωση που έχουν στην υγεία των κρατούμενων, μεταξύ άλλων, η έλλειψη σωματικής άσκησης και η κακή ποιότητα της τροφής. Φυσικά, το Δικαστήριο κατέληξε ότι τέτοιες συνθήκες ήταν σαφώς κατώτερες των προδιαγραφών που επιτάσσουν τα διεθνή κείμενα και διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ.
Σε συνδυασμό με το άρθρο 3, έχει γίνει πολλάκις δεκτή από το Δικαστήριο και η παραβίαση του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ, λόγω έλλειψης ενός εθνικού ενδίκου βοηθήματος, με το οποίο θα μπορούσαν να προβάλουν οι κρατούμενοι αιτιάσεις σχετικά με τις συνθήκες κράτησής τους, προσφέροντας, παράλληλα, τη δυνατότητα προσήκουσας και άμεσης αποκατάστασης των σχετικών παραβιάσεων. Στο πλαίσιο λήψης γενικών μέτρων εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ, το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους εισηγήθηκε τη θέσπιση ενός τέτοιου ενδίκου βοηθήματος, που πράγματι έλαβε χώρα με το άρθρο 8 του Ν.4985/2022. Συγκεκριμένα, οι κρατούμενοι μπορούν, πλέον, να προσφύγουν στο Δικαστήριο Εκτέλεσης Ποινών, σε περίπτωση που η μη τήρηση των κανόνων διαβίωσής τους –όπως αυτοί καθορίζονται από τον Σωφρονιστικό Κώδικα, αλλά και την ΕΣΔΑ– προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπειά τους. Σε περίπτωση αποδοχής της προσφυγής, το Δικαστήριο Εκτέλεσης Ποινών διατάσσει κάθε πρόσφορο κατά την κρίση του μέτρο, όπως την αλλαγή χώρου κράτησης του κρατούμενου ή τη μεταφορά του στο νοσοκομείο των φυλακών ή άλλο δημόσιο νοσοκομείο ή την κατά προτεραιότητα μεταγωγή του προσφεύγοντος σε άλλο κατάστημα κράτησης. Σε κάθε περίπτωση, το Δικαστήριο Εκτέλεσης Ποινών δύναται, μετά από σχετικό αίτημα του προσφεύγοντος, να του επιδικάσει χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης.
Επιλογικά, διαφαίνεται με ενάργεια ότι απαιτούνται άμεσες και αποτελεσματικές λύσεις για την αντιμετώπιση των παθογενειών του σωφρονιστικού μας συστήματος. Απομένει να δούμε εάν το νέο θεσπισθέν ένδικο βοήθημα θα συμβάλει στην αποτελεσματικότερη προστασία των δικαιωμάτων των κρατούμενων και, ως εκ τούτου, στον περιορισμό των σχετικών ατομικών προσφυγών στο ΕΔΔΑ. Ταυτόχρονα, θα ήταν σκόπιμες και ρυθμίσεις προς την κατεύθυνση της μείωσης του αριθμού των κρατουμένων, της κατάλληλης ιατρικής περίθαλψης των ασθενών και της δημιουργίας νέων καταστημάτων κράτησης, που να συμβαδίζουν με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά πρότυπα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μ. Τσίρλη, σε Λ.-Α. Σισιλιάνος, ΕΣΔΑ Ερμηνεία κατ’ άρθρο, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2017
- Οι ελληνικές φυλακές ως πεδίο παραβίασης του ά. 3 της ΕΣΔΑ, The Art of Crime, διαθέσιμο εδώ
-
..θεσμοθετήθηκε νέο ένδικο βοήθημα για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές;, Crime Times, διαθέσιμο εδώ
