Του Ευγένιου Ακαρίδη,
Όλοι έχουμε ακουστά τους Φοίνικες της αρχαιότητας χάρη στο ρόλο που έπαιξαν στις ιστορίες άλλων. Πατέρες της Καρχηδόνας, κύριοι εμπορικοί συνεργάτες των αρχαίων Ελλήνων, αναφορές τους υπάρχουν ακόμα και στη Βίβλο. Είναι πρέπον, επομένως, ένας τόσο σημαντικός και ιδιαίτερος λαός, με επιρροή στον κόσμο που διήρκησε για μία τουλάχιστον χιλιετία, να μελετηθεί ως πρωταγωνιστής στην ίδια του την ιστορία, αντί για περιβαλλοντική δύναμη στις ιστορίες άλλων. Ας εξερευνήσουμε, λοιπόν, τον κόσμο των Φοινίκων.
Αρχικά, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως δεν έχουν επιβιώσει μέχρι τη σημερινή εποχή αρκετές πηγές για να γνωρίζουμε πως έβλεπαν οι ίδιοι τους εαυτούς τους, καθώς οι περισσότερες καταστράφηκαν το 146 π.Χ. όταν οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στην Καρχηδόνα. Πικρή ειρωνεία, δεδομένου ότι οι Φοίνικες ήταν εκείνοι που ανέπτυξαν το πρώτο αλφάβητο που ήταν διαθέσιμο για τις μάζες κι όχι μόνο για μια επίλεκτη ομάδα ανθρώπων (όπως π.χ. το αιγυπτιακό), στο οποίο βασίστηκαν τα αρχαία ελληνικά, λατινικά και μέσα από αυτά πολλές ακόμα μοντέρνες γλώσσες.
Οι Φοίνικες εμφανίστηκαν δυναμικά στο γεωπολιτικό χάρτη μετά την κατάρρευση της Εποχής του Χαλκού, όταν οι γειτονικοί λαοί ήταν ιδιαίτερα αποδυναμωμένοι. Ζούσαν στα παραθαλάσσια μέρη του σημερινού Ισραήλ και Συρίας, όχι σε ένα οργανωμένο κράτος, αλλά σε πολλές πόλεις-κράτη, με ισχυρότερες ανά τα χρόνια τις Βύβλο, Σιδώνα και Τύρο. Παρότι ήταν δομημένοι παρόμοια με άλλους λαούς της εποχής (π.χ. τους αρχαίους Έλληνες), δεν είναι ξεκάθαρο αν είχαν αίσθηση κοινής εθνικότητας παρά την κοινή γλώσσα, κουλτούρα και θρησκεία τους.
Σε κάθε πόλη-κράτος κυριαρχούσε ένας βασιλιάς, ο οποίος θεωρείτο αντιπρόσωπος των θεών και άρα είχε και θρησκευτικές υποχρεώσεις, αυξάνοντας την επιρροή της τάξης των κληρικών. Με την πάροδο του χρόνου εμφανίστηκαν συμβούλια για το βασιλιά και άλλα (συνήθως προσωρινά) δημοκρατικά στοιχεία, ενώ είναι σχεδόν σίγουρο πως συχνά θα επικρατούσαν ανεπίσημες ολιγαρχίες από τις ισχυρότερες εμπορικές οικογένειες.
Κοινωνικά, φαίνεται πως υπήρχαν σοβαρά προβλήματα συστημικής ανισότητας, καθώς οι ίδιοι οι νόμοι ξεχώριζαν την αξία ενός ευγενούς κι ενός απλού κατοίκου, ενώ οι σκλάβοι δεν είχαν κανένα δικαίωμα και ήταν απλώς κομμάτια περιουσίας. Η θέση της γυναίκας ήταν οριακά μόλις καλύτερη από το αναμενόμενο, καθώς, παρότι φαίνεται πως μπορούσαν να συμμετέχουν στα κοινά μαζί με τους άντρες, σπανίως είχαν πολιτική ισχύ και επιβαλλόταν να ντύνονται πιο σεμνά από εκείνους, ενώ ένας άντρας μπορούσε να μεταφέρει οποιαδήποτε ποινή στη γυναίκα ή στα παιδιά του.
Ήταν ένας ασυνήθιστα φιλήσυχος λαός, με τις πόλεις-κράτη να καταφεύγουν σπάνια στον πόλεμο μεταξύ τους παρά τις φυσικές τους εχθρότητες και σχεδόν ποτέ να μην κηρύττουν πόλεμο με σκοπό κάποια κατάκτηση. Είναι, φυσικά, λογικό αυτό, καθώς ήταν περιορισμένες γεωγραφικά αλλά και σε αριθμό κατοίκων οι οποίοι να μπορούν να λείψουν μακροπρόθεσμα σε κάποια εκστρατεία χωρίς να δημιουργήσει οικονομική ζημιά η απουσία τους. Η ισχύς τους, άλλωστε, δεν πρόκυπτε από τη στρατιωτική τους δύναμη.
Ο κύριος άξονας της φοινικικής κοινωνίας ήταν το εμπόριο. Από τις ελάχιστες πρώτες ύλες που τους παρείχε η περιοχή τους, οι Φοίνικες πωλούσαν κορμούς κέδρου και κρασί στην Αίγυπτο και γενικότερα τη Μέση Ανατολή, ενώ η πιο διάσημη εξαγωγή τους ήταν η μωβ μπογιά. Η παραγωγή της από τη βλέννα σαλιγκαριών που βρισκόταν μόνο στις ακτές των Φοινίκων ήταν τόσο δύσκολη και το αποτέλεσμα τόσο σπάνιο που για περισσότερο από μια χιλιετία το μωβ παρέμεινε συνδεδεμένο με την αριστοκρατία (θυμάστε την αίγλη των «πορφυρογέννητων» βασιλιάδων του Βυζαντίου;), καθώς μόνο η απόλυτη κοινωνική κορυφή μπορούσε να πληρώσει τα αστρονομικά ποσά που απαιτούνταν για να την έχει.
Εξαιτίας της παραπάνω έλλειψης, ήταν απαραίτητη η ανάπτυξη βιομηχανιών και μιας νοοτροπίας «χονδρικού εμπορίου». Σημαντικές για το εμπόριο των Φοινίκων ήταν, λοιπόν, και οι εξελιγμένες τεχνικές τους στην υαλουργία, διάφορα είδη μεταλλουργίας σε πολλά μέταλλα (όπως χρυσό, χαλκό και σίδερο), τη χάραξη ελεφαντοστού και ξύλου. Ερχόμενοι σε επαφή με πρακτικά κάθε κουλτούρα στη Μεσόγειο (και αρκετές μακριά της), είχαν τη δυνατότητα να εξειδικεύονται και να κατευθύνουν το εμπόριο ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε διαφορετικού πολιτισμού. Κρασί για χρυσό στην Αίγυπτο, γυαλί για ό,τι είχε να προσφέρει ο ελληνικός κόσμος, αμφορείς και τέχνη για κασσίτερο και άλλα μέταλλα στους Γαλάτες, και η λίστα συνεχίζεται.
Επηρεασμένη, επίσης, από την ανάγκη για εμπόριο ήταν και η σχέση τους με τη θάλασσα. Ο τεράστιος φοινικικός εμπορικός στόλος, αποτελούμενος εν μέρει από διήρεις και τριήρεις τις οποίες εκείνοι πρωτοσχεδίασαν, μπορούσε να ιδωθεί σε κάθε γωνιά της Μεσογείου, ακόμα και στις ακτές του Ατλαντικού Ωκεανού, στη σημερινή Πορτογαλία. Σύνηθες ήταν και το να ξεκινούν πλοία από τη μητρική τους πόλη (κατά συντριπτική πλειονότητα την Τύρο) για να μην επιστρέψουν ποτέ, με σκοπό να ιδρύσουν μια αποικία σε ξένα εδάφη και να διευκολύνουν το εμπόριο με τους νέους τους γείτονες. Η μοναδική εξαίρεση στον κανόνα αυτό ήταν η Καρχηδόνα, η οποία κατάφερε να επεκταθεί και να αποτελέσει μια υπερδύναμη στον αρχαίο κόσμο, αντί να περιοριστεί στους ελάχιστους κατοίκους μιας φοινικικής πόλης-κράτους και στο ρόλο της στο παν-μεσογειακό εμπόριο.
Ο διαφορετικός αυτός τρόπος ζωής ίσως να είναι και ο λόγος που οι Φοίνικες φαντάζουν τόσο ξένοι. Με λίγη μελέτη, ίσως ανακαλύψει κανείς και τη βάση στερεοτύπων και τάσεων που δεν έχουν ξεπεραστεί μέχρι και σήμερα, όμως είναι αναμφισβήτητα θλιβερό το ότι πιθανότατα δε θα μάθουμε ποτέ αρκετά για αυτόν τον τόσο ενδιαφέροντα λαό, δε θα κατανοήσουμε ποτέ πλήρως την αξία του και το λιθαράκι που αποτέλεσε στο δρόμο προς τη σημερινή παγκόσμια κοινωνία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- “The Entire History of the Phoenicians (2500 – 300 BC) // Ancient History Documentary”, youtube.com, Διαθέσιμο εδώ
- John C. Scott, “The Phoenicians and the Formation of the Western World”, scholarsarchive.byu.edu, Διαθέσιμο εδώ
