Του Νίκου Αντωνάκη,
Η σύμβαση της δωρεάς ρυθμίζεται στα άρθρα 496-512 του Αστικού Κώδικα και ορίζεται ως εξής: είναι η δικαιοπραξία εκείνη με την οποία ο δωρητής αναλαμβάνει την υποχρέωση να μεταβιβάσει στον δωρεοδόχο ένα περιουσιακό αντικείμενο (κινητό, ακίνητο, απαίτηση κ.λ.π.) χωρίς αντάλλαγμα εκ μέρους του τελευταίου. Άρα, γίνεται εξαρχής φανερό ότι πρόκειται για μια ετεροβαρή, υποσχετική, ενοχική και χαριστική σύμβαση. Δεδομένου ότι πρόκειται για σύμβαση με μονομερή νομική υποχρέωση κάθε άτομο, δικαιοπρακτικά ικανό, μπορεί να προβεί στην κατάρτισή της και μάλιστα από την ηλικία των δέκα ετών (ΑΚ 134). Στόχος της είναι να αυξηθεί η περιουσία του δωρεοδόχου μέσω της μείωσης της αντίστοιχης περιουσίας του δωρητή. Ο χαρακτήρας της όμως ως αυστηρά ετεροβαρούς συμβάσεως, κάμπτεται όταν αυτή συνάπτεται με τη συνομολόγηση ενός τρόπου (ΑΚ 503, ΑΚ 504, ΑΚ 507).
Με τον όρο «τρόπο» εννοούμε την πρόσθετη συμφωνία της δωρεάς με την οποία ο δωρεοδόχος αναλαμβάνει την υποχρέωση να προβεί ο ίδιος σε πάσης φύσεως νόμιμη παροχή (πράξη ή παράλειψη, όχι ανοχή) προς τον δωρητή, πρόσωπα καθ’ υπόδειξη του δωρητή, ή ακόμα και στον ίδιο του τον εαυτό. Στην τελευταία πάντως περίπτωση πρέπει να ερευνάται -ενόψει των συνθηκών της συγκεκριμένης περίπτωσης- αν πρόκειται όντως για δωρεά υπό τρόπο, δωρεά «επί σκοπώ» ή, τέλος, δωρεά με απλή σύσταση που δεν γεννά καμία νομική υποχρέωση σε βάρος του δωρεοδόχου. Τρόπο μπορεί να συνιστά η υποχρέωση του δωρεοδόχου να διατρέφει και να περιθάλπει τον δωρητή, η σύσταση επικαρπίας ή, συνήθως, οικήσεως στο δωριζόμενο ακίνητο, μεταβίβαση ενός ποσοστού του ακινήτου εξ αδιαιρέτου σε τρίτο υποδεικνυόμενο από τον δωρητή πρόσωπο, η παροχή υπηρεσιών σε συγγενείς του δωρητή ή και σε αυτόν τον ίδιο κ.ο.κ.
Γενικά, πάντως, κάθε συνομολόγηση τρόπου είναι θεμιτή αρκεί να μην αντιβαίνει σε απαγορευτική διάταξη νόμου (ΑΚ 174) ή τα χρηστά ήθη (ΑΚ 177, ΑΚ 178) οπότε και καθίσταται άκυρη και το συνολικό κύρος της δωρεάς θα κριθεί με βάση την ΑΚ 181. Εν πάσει περιπτώσει, γίνεται δεκτό ότι επειδή, λόγω του τρόπου η δωρεά χάνει τον χαρακτήρα της ως αυστηρά ετεροβαρούς σύμβασης και γεννά υποχρέωση προς παροχή, στην κατάρτισή της μπορούν να προβούν μόνο όσοι, δικαιοπρακτικά ικανοί, έχουν συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας τους (ΑΚ 127).
Ο τρόπος, ως ουσιώδες στοιχείο της δωρεάς, είναι αναγκαίο να περιβληθεί τον τύπο που απαιτείται για τη συνολική δικαιοπραξία (δηλαδή, συμβολαιογραφικό έγγραφο κατά την ΑΚ 498 παράγραφος 1). Αν ο τύπος αυτός ελλείπει τότε ο τρόπος πάσχει ακυρότητας (ΑΚ 159 παράγραφος 1). Το σημείο αυτό φαίνεται να παραβλέπει η Ολομέλεια του Αρείου Πάγου στην απόφαση 36/1998 όταν εκφράζει την αντίθετη γνώμη σε περίπτωση εικονικής πώλησης που υποκρύπτει δωρεά. Έκρινε δηλαδή το Ακυρωτικό ότι εφόσον για την καλυπτόμενη σύμβαση (τη δωρεά) δεν απαιτείται να αναγράφονται στο σχετικό συμβόλαιο οι δηλώσεις βουλήσεως για την κατάρτισή της (ΑΚ 138 παράγραφος 2), τότε θα ήταν παράλογο να απαιτείται να υπάρχει σε αυτό ο τρόπος της δωρεάς (επιχείρημα από το μείζον στο έλασσον). Η άποψη αυτή παρά το ότι αντιβαίνει στο ρητό γράμμα της ΑΚ 138 που επιτρέπει την εγκυρότητα της δικαιοπραξίας στο εύρος που καλύπτεται από την εικονική (άρα όχι και για την προσθήκη τρόπου ή αιρέσεως), δημιουργεί ανασφάλεια δικαίου στους τρίτους που συναλλάχθηκαν με τον δωρεοδόχο, οι οποίοι όμως θα τύχουν προστασίας με ανάλογη εφαρμογή της ΑΚ 139 ή, πάντως, με υιοθέτηση της άποψης περί ακυρότητας του τρόπου.
Ζητήματα, πάντως, ανακύπτουν κατά την εκτέλεση του τρόπου. Πρώτα πρώτα πρέπει να καταστεί σαφές ότι ο δωρεοδόχος δεν αναλαμβάνει απλώς μια υποχρέωση προς παροχή, αλλά αναλαμβάνει αυτή την τελευταία μόνο αν ο δωρητής εκπληρώσει πρώτα τη δωρεά. Λέγεται έτσι εύστοχα ότι η εκτέλεση του τρόπου τελεί υπό την αναβλητική αίρεση εκτέλεσης της σύμβασης της δωρεάς (ΑΚ 503). Ο δωρητής, συνεπώς, υποχρεούται σε προεκπλήρωση (ΑΚ 377, που εφαρμόζεται αναλόγως). Ακόμη, ο δωρεοδόχος δεν έχει υποχρέωση να εκτελέσει τον τρόπο αν το αντικείμενο της δωρεάς δεν επαρκεί για αυτό (ΑΚ 504). Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να ερευνάται, ενόψει των συγκεκριμένων κάθε φορά συνθηκών, αν θα πρόκειται πράγματι, κατά τη βούληση των μερών (ΑΚ 173, ΑΚ 200) για σύμβαση δωρεάς ή για άλλη αμφοτεροβαρή σύμβαση οπότε και δεν εφαρμόζονται οι ΑΚ 496 και επόμενες. Πάντως, αν πρόκειται όντως για δωρεά, ο δωρεοδόχος μπορεί να εκτελέσει μερικώς τον τρόπο (παρέκκλιση από την ΑΚ 316 για να μην ματαιωθεί ο σκοπός των διατάξεων περί τρόπου) και για το υπερβάλλον να προβάλλει τη γνήσια αναβλητική ένσταση της ΑΚ 504 έως ότου ο δωρητής του το καταβάλει.
Εξάλλου, αν δεν συντρέχουν αυτές οι προϋποθέσεις και ο δωρεοδόχος αρνείται αδικαιολόγητα να προβεί στην εκτέλεση του τρόπου, τότε ο δωρητής ή τα υπόλοιπα πρόσωπα για το συμφέρον των οποίων συνομολογήθηκε ο τελευταίος (γνήσια σύμβαση υπέρ τρίτου, ΑΚ 411), μπορούν να ασκήσουν καταψηφιστική αγωγή απαιτώντας την εκτέλεσή του ή, σε κάθε περίπτωση, αποζημίωση κατά τις γενικές διατάξεις του Ενοχικού Δικαίου για πλημμελή εκπλήρωση (ΑΚ 335 και επόμενες, ΑΚ 340, ΑΚ 362 κ.λ.π.). Γενικά, στόχος της ΑΚ 504 είναι να μην καταστεί ο δωρεοδόχος φτωχότερος με τη δωρεά απ’ ό, τι ήταν πριν κατ’ αντιστροφή ακριβώς του σκοπού της τελευταίας.
Ξεχωριστή σημασία αποκτά το διαπλαστικό δικαίωμα του δωρητή ή του κληρονόμου του να ανακαλέσει τη δωρεά αν ο δωρεοδόχος παραλείπει υπαίτια να εκτελέσει τον τρόπο (ΑΚ 507) το οποίο πρέπει να ασκηθεί μέσα στην ενιαύσια αποσβεστική προθεσμία της ΑΚ 510. Γίνεται, ωστόσο, ορθώς δεκτό ότι η έναρξη αυτής της προθεσμίας τοποθετείται όχι στην έναρξη της παράλειψης αλλά στο τέλος αυτής, δεδομένου ότι κάθε νέα παράλειψη σηματοδοτεί και έναρξη νέου λόγου ανάκλησης. Επίσης, ως γνώση του δωρητή κατά την οικεία διάταξη νοείται μόνο η θετική γνώση, ενώ απλές υπόνοιες ή και βαριά αμέλεια δεν αρκούν στη συγκεκριμένη περίπτωση. Μετά την πάροδο της προθεσμίας, το δικαίωμα ανάκλησης λόγω υπαίτιας μη εκτέλεσης του τρόπου αποσβήνεται και η σχετική απόσβεση λαμβάνεται υπόψη και αυτεπαγγέλτως από το δικαστήριο κατά την ΑΚ 279.
Τέλος, δεδομένου ότι η ανάκληση επιτρέπεται μόνο επί υπαίτιας παράλειψης, η τυχόν αναζήτηση της δωρεάς από των δωρητή επί ανυπαίτιας παράλειψης κατά τις διατάξεις του αδικαιολόγητου πλουτισμού λόγω αιτίας που δεν επακολούθησε (ΑΚ 904 και επόμενες), θα αναιρούσε το νόημα της ΑΚ 507 και ασφαλώς θα την καταστρατηγούσε. Συνεπώς, μια τέτοια αναζήτηση θα πρέπει να αποκλειστεί χάριν αποφυγής αξιολογικών αντινομιών και της συστηματικής ερμηνείας των διατάξεων του Αστικού Κώδικα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γεωργιάδης Ν., Συμβολή στη ΣΕΑΚ, Εκδόσεις Σάκκουλας, 2023
- Κορνηλάκης Π., Ειδικό Ενοχικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2023
