Του Άρη Σηφάκη,
Στο πλαίσιο του γύρου της Ουρουγάης (1986-1990) υπό την αιγίδα της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου (GATT), διεθνούς συνθήκης, προκατόχου του σημερινού Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, ορίστηκε, μεταξύ άλλων, η ανάγκη θέσης σε ισχύ ελάχιστων κανόνων και ρυθμίσεων που πρέπει να εφαρμοστούν για την προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας από τα συμβαλλόμενα κράτη. Το αποτέλεσμα των σχετικών διαπραγματεύσεων πάνω στο ζήτημα αυτό οδήγησε στη σύναψη της Συνθήκης TRIPS (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights), η οποία, εν συνεχεία, αποτέλεσε και μέρος της Ιδρυτικής Συμφωνίας για την ίδρυση του ΠΟΕ (Συμφωνία του Μαρρακές), τιθέμενη σε ισχύ την 01/01/1995, ενώ κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον ν. 2290/1995.
Το δίκαιο διανοητικής ιδιοκτησίας, που προστατεύει εν γένει τα δικαιώματα επί άυλων αγαθών, εξειδικεύεται, αφενός, στην προστασία της πνευματικής, δηλαδή την προστασία του ηθικού και περιουσιακού δικαιώματος του δημιουργού σε έργα λόγου, τέχνης και επιστήμης, και, αφετέρου, στην προστασία της βιομηχανικής, που περιλαμβάνει, με τη σειρά της, τη νομική κατοχύρωση δικαιωμάτων που φέρουν εφευρετικό ή βιομηχανικό/εμπορικό χαρακτήρα (π.χ. δικαίωμα σε σήμα, βιομηχανικό σχέδιο κλπ.). Στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, υποστηρίχθηκε περισσότερο από τις αναπτυγμένες χώρες η ανάγκη προστασίας του μονοπωλιακού χαρακτήρα των παραπάνω δικαιωμάτων και η ανάγκη ενός βασικού πεδίου προστασίας και χαρακτηριστικών που πρέπει να φέρουν τα δικαιώματα, ούτως ώστε να διευκολυνθεί η μετακίνηση των άυλων αγαθών και σε ξένες αγορές.
Από την άλλη μεριά, υποστηρίχθηκε από τις λιγότερο αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες η συμπερίληψη στους στόχους της υπό διαπραγμάτευση συμφωνίας και κρίσιμων ζητημάτων για τις τελευταίες, όπως η διάχυση της τεχνολογίας, η σύνδεση της προστασίας των άυλων αγαθών με την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των χωρών αυτών, καθώς και η αποτροπή πρακτικών από τους δικαιούχους άυλων αγαθών που μπορεί να είναι καταχρηστικές ή αντι-ανταγωνιστικές. Το αποτέλεσμα ήταν να επέλθει συμβιβασμός και να συμπεριληφθούν εντός του κειμένου της Συνθήκης όλοι οι ανωτέρω στόχοι και να τεθούν κοινές ρυθμίσεις για την προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας, στο πλαίσιο εναρμόνισης των διαφορετικών εθνικών εννόμων τάξεων, όπως πρόκειται να αναλυθεί παρακάτω.
Κρίσιμο ζήτημα αποτελεί, σε πρώτη φάση, αυτό των στόχων που τίθενται μέσω της Συνθήκης TRIPS. Το άρθρο 7 αποτυπώνει τις επιδιώξεις της Συνθήκης, που, όπως προαναφέρθηκε, αυτές αποτελούν έναν συμβιβασμό ανάμεσα σε αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες. Ειδικότερα, η προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας πρέπει να συμβάλλει στην προαγωγή της τεχνολογίας και στη διάχυση της τελευταίας προς όφελος όχι μόνον των παραγωγών της (δηλαδή των δικαιούχων των δικαιωμάτων), αλλά και των χρηστών της, με τρόπο επωφελή για την κοινωνικοοικονομική ευημερία της κάθε χώρας. Η προστασία των δικαιωμάτων δεν καθίσταται αυτοσκοπός, αλλά μέσω της εξυπηρέτησής τους πρέπει να επωφελείται και το σύνολο της κοινότητας των χρηστών, καθώς και να διασφαλίζεται ταυτόχρονα μέσω αυτής η ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας και της κοινωνίας.
Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι η ταυτόχρονη προαγωγή και άλλων στόχων και πολιτικών για τα κ-μ, τίθεται και υπό το πνεύμα της δυνατότητας για τα τελευταία να παρεκκλίνουν κατ’ εξαίρεση και ως έναν βαθμό από τις υποχρεώσεις που εισάγονται με την TRIPS, με τη διάταξη του άρθρου 8. Η ευχέρεια παρέκκλισης υπό τον όρο μιας εν μέρει συμβατότητας και όχι ολικής αντίθεσης με τις διατάξεις της TRIPS, χωρεί δε σε δυο περιπτώσεις βάσει της παραπάνω διάταξης. Πρώτον (παρ. 1), με τη λήψη εθνικών μέτρων απαραίτητων για την προστασία της δημόσιας υγείας και την εξασφάλιση της σίτισης και μέτρων διασφάλισης δημοσίου συμφέροντος (public interest) μέσα από την ενίσχυση τομέων ζωτικής σημασίας για την τεχνολογική και κοινωνικοοικονομική τους ανάπτυξη.
Τα μέτρα αυτά δεν θα πρέπει τα ίδια τα κ-μ να τα κρίνουν αναγκαία, αλλά κρίνεται η αναγκαιότητά τους αντικειμενικά βάσει εκτίμησης του ίδιου του ΠΟΕ, ενώ η αόριστη έννοια του δημοσίου συμφέροντος περιλαμβάνει περιπτώσεις, όπως προστασία της δημόσιας υγείας, ασφάλειας, του περιβάλλοντος, ενώ δεν θα πρέπει να συγχέεται επ’ ουδενί με την έννοια της δημόσιας τάξης (ordre public). Παρόλα αυτά, το ποιοι τομείς θεωρούνται ζωτικής σημασίας (vital importance) κρίνεται υποκειμενικά από τα ίδια τα κ-μ. Η δεύτερη περίπτωση (παρ. 2), όπου η προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας τίθεται σε δεύτερη βάση (όπως νοήθηκε παραπάνω), αφορά τη λήψη κατάλληλων μέτρων από τα κράτη για την αποτροπή εκ μέρους των δικαιούχων διανοητικής ιδιοκτησίας καταχρηστικών πρακτικών ή πρακτικών αντι-ανταγωνιστικών που θέτουν αδικαιολόγητους φραγμούς στο ελεύθερο εμπόριο ή στη διάχυση της τεχνολογίας. Η έννοια της καταλληλόλητας για τα μέτρα είναι ευρύτερη από την αντίστοιχη της αναγκαιότητας στην προηγούμενη παράγραφο, γεγονός που προσδίδει μεγαλύτερη ευελιξία στο κράτη-μέλη να δράσουν περισσότερο ανεξάρτητα.
Σε κάθε περίπτωση και πέραν των κανόνων δικαίου που εισήχθησαν με τη συνθήκη TRIPS, οι εξαιρέσεις που τίθενται με το άρθρο 8 συνιστούν γενικές εξαιρέσεις, όπερ σημαίνει ότι μπορεί ένα κ-μ να τις επικαλεστεί προς παρέκκλιση είτε γενικής αρχής είτε συγκεκριμένου κανόνα δικαίου. Οι γενικές αρχές της Συνθήκης TRIPS που ουσιαστικά συνιστούν γενικές αρχές του δικαίου του ΠΟΕ, καθώς συναντώνται και στις συνθήκες GATT και GATS, αφορούν την αρχή της εθνικής μεταχείρισης και την αρχή του μάλλον ευνοούμενου κράτους (άρθρα 3 και 4 αντίστοιχα της Συνθήκης TRIPS). Με την αρχή της εθνικής μεταχείρισης, καθιερώνεται η υποχρέωση των αρχών ενός κράτους να μεταχειρίζονται ισότιμα και χωρίς διάκριση τους ημεδαπούς και αλλοδαπούς δικαιούχους διανοητικής ιδιοκτησίας και να παρέχεται ισάξια έννομη προστασία και όχι λιγότερο ευνοϊκή στους τελευταίους.
Με τη σειρά της, η αρχή του μάλλον ευνοούμενου κράτους συνεπάγεται τη διασφάλιση ισότιμης μεταχείρισης μεταξύ –αυτή τη φορά– των αλλοδαπών δικαιούχων εντός της επικράτειας του κάθε κράτους. Το κάθε κράτος-μέλος δεν επιτρέπεται να λάβει λιγότερο ευμενή μέτρα ή αντίστροφα περισσότερο ευμενή μέτρα για πρόσωπα ιθαγένειας από ένα συγκεκριμένο κράτος, χωρίς να επεκτείνει την ίδια προστασία προς όλα τα κ-μ του ΠΟΕ. Τα κράτη-μέλη επιτρέπεται να παρεκκλίνουν ως έναν βαθμό από τις παραπάνω αρχές, αλλά εφόσον συντρέχει κάποιος εκ των περιοριστικά αναφερόμενων λόγων, όπως προβλέπονται στις αντίστοιχες διατάξεις, ενώ με βάση το δίκαιο του ΠΟΕ, είναι θεμιτές τέτοιες παρεκκλίσεις σε περιπτώσεις, όπως συγκρότησης μεταξύ των κ-μ ζωνών ελευθέρων συναλλαγών, όπου κάμπτεται η αρχή του μάλλον ευνοούμενου κράτους, καθώς και στην περίπτωση λήψης αντισταθμιστικών μέτρων εξαιτίας δυσμενών πρακτικών από άλλα κ-μ.
Όσον αφορά την προστασία της βιομηχανικής ιδιοκτησίας, η συνθήκη TRIPS θέτει ορισμένες βασικές προδιαγραφές και ιδιότητες που απαιτείται να περιλαμβάνει η προστασία των δικαιωμάτων της βιομηχανικής ιδιοκτησίας ανά εθνική έννομη τάξη. Τα δικαιώματα αυτά αφορούν το δικαίωμα σε σήμα, τη γεωγραφική ένδειξη, το βιομηχανικό σχέδιο, το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, την προστασία του εμπορικού απορρήτου, καθώς και τον σχεδιασμό διάταξης ολοκληρωμένου κυκλώματος. Οι ρυθμίσεις εντούτοις δεν είναι ενδελεχείς, καθώς εστιάζουν, κατά πρώτον, σε μια βασική περιγραφή των χαρακτηριστικών που απαιτείται να φέρουν τα δικαιώματα για να θεωρούνται στις εθνικές νομοθεσίες προστατευτέα και ικανά προς καταχώρηση και, κατά δεύτερον, καθορίζουν, εν γένει, τις περιπτώσεις κατά τις οποίες τα κράτη-μέλη έχουν την ευχέρεια να αποδεχτούν ή όχι την καταχώρηση ενός δικαιώματος.
Σε ό,τι έχει να κάνει με την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, πέραν του δικαιώματος του δημιουργού, προστατεύονται και τα δικαιώματα των εκτελεστών, ενώ τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών ή βάσεις δεδομένων αναγνωρίζονται ως εξίσου έργα πνευματικής ιδιοκτησίας.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η Συνθήκη TRIPS περιέχει διατάξεις, που αφορούν τη διαχείριση και ρύθμιση από τα κράτη-μέλη καταχρηστικών και αντι-ανταγωνιστικών πρακτικών εκ μέρους των δικαιούχων διανοητικής ιδιοκτησίας, ενώ δεν λείπουν προβλέψεις για δυνητικά μέτρα εκ μέρους των κ-μ σχετικά με τις ποινικές ή διοικητικές κυρώσεις που δύνανται να επιβάλλουν σε περιπτώσεις παραβίασης της νομοθεσίας για την διανοητική ιδιοκτησία. Πάντως, για παραβιάσεις κανόνων ελευθέρου ανταγωνισμού, η ίδια η Συνθήκη δεν περιέχει ρητούς κανόνες δικαίου που να παρέχουν αυτοί καθαυτοί τη νομική ρύθμιση επί των παραπάνω ζητημάτων, αλλά οι διατάξεις της TRIPS εναποθέτουν στα ίδια τα κράτη-μέλη μέσω διαπραγματεύσεων την οριοθέτηση των αντι-ανταγωνιστικών πρακτικών. Επίσης, στις περιπτώσεις που εντοπίζεται τυχόν καταχρηστική ή αντι-ανταγωνιστική συμπεριφορά, υφίστανται διατάξεις για ανταλλαγή πληροφοριών και συνεργασία μεταξύ των κ-μ. Ως μέρος του δικαίου του ΠΟΕ αποτελεί αντικείμενο διαχείρισης και επίβλεψης εκ μέρους του Συμβουλίου TRIPS, ενώ όπως συμβαίνει και σε άλλες διεθνείς συνθήκες του ΠΟΕ, υπάρχει για τα κράτη-μέλη η δυνατότητα προσφυγής στον μηχανισμό επίλυσης διαφορών για διαφορές που ανακύπτουν κατά την εφαρμογή ή ερμηνεία της Συνθήκης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Reichmann, J.H. (1995). Universal Minimum Standards of Intellectual Property Protection under the TRIPS Component of the WTO Agreement, International Lawyer, 29, p. 345-388
- Yu, Peter. (2013). The Objectives and Principles of the TRIPS Agreement, SSRN, p. 979-1046
- Hallstein, Hans P. Kunz. (1989). The United States Proposal for a GATT Agreement on Intellectual Property and the Paris Convention for the Protection of Industrial Property, Vanderbilt Journal for Transnational Law, 22, 2, p. 265-284
-
Slade, Alison (2016). The Objectives and Principles of the WTO TRIPS Agreement: A detailed anatomy, Osgood Hall Law Journal, 53, 3, p. 988-994
