Της Αντωνίας Πετρολέκα,
Εξετάζοντας την περιοχή της Αρκτικής σε πλαίσιο διεθνούς ασφαλείας, ένα συγκεκριμένο περιστατικό ξεχωρίζει. Τον Αύγουστο του 2007, ένα μικρού μεγέθους υποβρύχιο με επιβάτη τον Artur Chilingarov, γνωστό Ρώσο πολιτικό και βετεράνο εξερευνητή, καταδύθηκε στον Βόρειο Πόλο και τοποθέτησε τη ρωσική σημαία στο βάθος της θάλασσας. Το περιστατικό αυτό προκάλεσε έντονη διεθνή κατακραυγή, με τον τότε Καναδό Υπουργό Εξωτερικών να δηλώνει ότι, «δεν βρισκόμαστε πλέον στον 15ο αιώνα, δεν μπορεί ο καθένας να βάζει σημαίες και να λέει ότι διεκδικεί μια περιοχή». Το γεγονός αυτό αποκάλυψε τις φιλοδοξίες της Ρωσίας στην περιοχή, αλλά συνέβαλε και στον επαναπροσδιορισμό των εθνικών συμφερόντων των κρατών της περιοχής.
Θεωρητικά, διλήμματα ασφάλειας δεν επηρεάζουν την περιοχή της Αρκτικής. Ως δίλημμα ασφαλείας θεωρείται μια κατάσταση κατά την οποία οι ενέργειες ενός κράτους για να αυξήσει τη δική του ασφάλεια προκαλούν αντιδράσεις και ανασφάλεια σε άλλα κράτη, τα οποία με τη σειρά τους αναζητούν τρόπους για να αυξήσουν τη δική τους ασφάλεια, δημιουργώντας, έτσι, έναν φαύλο κύκλο. Βέβαια, στην περιοχή διατηρούνται στρατιωτικές βάσεις από όλες τις πλευρές, με τη Ρωσία να έχει βάση πυρηνικών κεφαλών στη χερσόνησο Κόλα. Σαφώς, ο αριθμός των πυρηνικών κεφαλών είναι κατά πολύ μικρότερος σε σχέση με εκείνες που διατηρούσε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Παράλληλα, εάν ληφθεί υπόψη ότι η περιοχή θεωρείται αυξημένης περιβαλλοντικής σημασίας, οι στρατιωτικές δυνατότητες όλων των κρατών δεν αυξάνονται υπέρμετρα, αλλά διατηρούνται σε «φιλικά» επίπεδα για τις υπόλοιπες χώρες της περιοχής.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν θα μπορούσε η Αρκτική να αποτελέσει μια περιοχή όπου η ειρήνη θα υπάρχει πάντα. Δυστυχώς, κάτι τέτοιο φαντάζει μάλλον αδύνατο να γίνει, αντίθετα εκτιμάται ότι θα παραμείνει ως μια περιοχή όπου οι Η.Π.Α. και η Ρωσία θα διατηρήσουν τα πυρηνικά τους όπλα, σε μια συνεχή προσπάθεια εξισορρόπησης ισχύος. Η Αρκτική αποτελεί μια ακόμα περιοχή όπου τα κράτη αντιμετωπίζουν το κλασικό δίλημμα ασφαλείας. Σε αυτό το πλαίσιο, η πιθανότητα έντασης ή ακόμα και σύρραξης δεν μπορεί να αποκλειστεί με βεβαιότητα. Παρότι όλα τα κράτη της περιοχής δηλώνουν φιλειρηνικά, ταυτόχρονα είναι προετοιμασμένα για πιθανή ένταση.
Εν συνεχεία, καθώς οι πάγοι συνεχίζουν να λιώνουν με ραγδαίο ρυθμό, εμφανίζεται ένα νέο δυναμικό επιχειρησιακό κλίμα στην Αρκτική, έτοιμο για περισσότερες επενδύσεις. Η Αρκτική θεωρείται πλούσια σε ορυκτό –και όχι μόνο– πλούτο. Σύμφωνα με έρευνα της Γεωλογικής Υπηρεσίας των Η.Π.Α. το 2008, στην περιοχή της Αρκτικής αποθηκεύεται το 13% όλου του ανεξερεύνητου πετρελαίου στον κόσμο, το 30% όλου του ανεξερεύνητου φυσικού αερίου και το 20% του παγκόσμιου αποθεματικού υγροποιημένου αερίου. Η πρώτη χώρα η οποία άρχισε να εξορύσσει πετρέλαιο και φυσικό αέριο στην Αρκτική είναι η Ρωσία, με την περισσότερη εξορυκτική δραστηριότητα υδρογονανθράκων να παρατηρείται στα παράλια της Αλάσκας και της Δυτικής Σιβηρίας και υπεράκτια στις θάλασσες του Μποφόρ και του Μπάρεντς. Επιπλέον, έχουν πραγματοποιηθεί γεωτρήσεις, οι οποίες έχουν εντοπίσει τεράστιες ποσότητες φυσικού αερίου στη Βόρεια Αλάσκα, τον Βόρειο Καναδά, τη Δυτική Γροιλανδία και τη Χερσόνησο Γιαμάλ της Ρωσίας. Εκτός από την εξόρυξη υδρογονανθράκων, ιδιαιτέρως σημαντική είναι η εξόρυξη χρυσού, κυρίως στην Αλάσκα και τη Σιβηρία. Επιπλέον, έχουν βρεθεί και εξορύσσονται: νικέλιο, χαλκός, γαιάνθρακας, σίδηρος υψηλής ποιότητας και διαμάντια.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιοχή της Γροιλανδίας, η οποία θεωρείται ότι κατέχει δύο εκατομμύρια μετρικούς τόνους σπάνιων γαιών, γεγονός το οποίο μπορεί να «σπάσει» το μονοπώλιο που κατέχει η Κίνα. Σε όλα αυτά, αξίζει να συνυπολογιστεί και ο τεράστιος αλιευτικός πλούτος, αλλά και τα ανεξερεύνητα δάση της περιοχής. Επιπλέον, η ιδιαίτερη ναυτιλιακή της αξία την καθιστά ακόμα περισσότερο ελκυστική για επενδύσεις. Ο πλούτος της περιοχής την καθιστά ελκυστική όχι μόνο για τις συνορεύουσες χώρες, αλλά και για τις χώρες που έχουν άμεση ανάγκη χρήσης των κοιτασμάτων της. Η Κίνα αποτελεί μία από αυτές τις χώρες. Ως χώρα παρατηρητής του Αρκτικού συμβουλίου, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για τις αλλαγές και τα νέα ευρήματα που φέρνει το λιώσιμο των πάγων. Αναμφίβολα, στόχος της Κίνας είναι να καθιερώσει την παρουσία της στο Αρκτικό συμβούλιο, έτσι ώστε να έχει λόγο στη διακυβέρνηση της περιοχής. Για τον λόγο αυτό, συμμετέχει ενεργά σε ερευνητικές αποστολές, αλλά και σε έρευνες σχετικά με το περιβάλλον.
Παράλληλα, στην περιοχή της Αρκτικής ζουν αυτόχθονες λαοί σε απόλυτη σύνδεση και εξάρτηση με το φυσικό περιβάλλον, στο πλαίσιο της ιστορικής και πολιτισμικής τους παράδοσης. Συμμετέχουν στο Αρκτικό Συμβούλιο μέσω 6 μη κυβερνητικών οργανώσεων, οι οποίες προσπαθούν να προβάλλουν τα αιτήματα και τις ανάγκες των φυλών της περιοχής. Η επιβίωση των αυτοχθόνων λαών στηρίζεται, σε μεγάλο βαθμό, στην αλιεία και στο κυνήγι. Η νέα τάση για τη δημιουργία οδών προς την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων της περιοχής έχει αρχίσει να δημιουργεί προβλήματα στους αυτόχθονες, που σταδιακά χάνουν τη γη τους, αλλά και τις περιοχές που κυνηγούν.
Η Μόνιμη Επιτροπή του Ο.Η.Ε. για τα δικαιώματα των αυτοχθόνων ψήφισε τη σχετική Διακήρυξη (UN-DRIP), η οποία υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση. Η διακήρυξη επιβεβαιώνει ότι οι αυτόχθονες λαοί έχουν δικαίωμα στη γη στις περιοχές που διαβιούν και στους πόρους που βρίσκονται εκεί, καθώς παραδοσιακά τους ανήκουν. Επίσης, τους δίνει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης αν το επιθυμούν, αλλά και της ελευθερίας στην κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη. Το ζήτημα της αυτοδιάθεσης γίνεται φανερό στο παράδειγμα της φυλής Sami, η οποία διαθέτει αυτόνομη θεσμική εξουσία στη Νορβηγία από το 1987, στη Σουηδία από το 1993 και στη Φιλανδία από το 1996. Οι Sami είναι αυτόχθονες, οι οποίοι κατοικούν σε τμήμα της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας, αλλά και σε ορισμένα τμήματα της χερσονήσου Κόλα της Ρωσίας.
Επίσης, σημαντικό παράδειγμα αποτελούν και αυτοδιοικούμενες περιοχές της Γροιλανδίας. Στη Γροιλανδία οι αυτόχθονες, Inuit, αποτελούν το 89% του πληθυσμού και, σύμφωνα με το “Greenland Home Rule Act”, η περιοχή αναγνωρίσθηκε από τη Δανία ως «ειδική κοινότητα». Έτσι, η Γροιλανδία διαθέτει τη δική της Κυβέρνηση, που λαμβάνει όλες τις σημαντικές αποφάσεις για ζητήματα παιδείας, φορολογίας, αλιείας, υγείας, μεταφορών, πολιτισμού, προστασίας του περιβάλλοντος κ.τ.λ. Παράλληλα, στον Καναδά η Κυβέρνηση έχει ορίσει την περιοχή διαβίωσης της φυλής Nunavut, όπου η Κυβέρνηση παρέχει σχετική αυτονομία και δικαιώματα διαχείρισης της περιοχής τους. Παρόλα αυτά, δεν προχώρησε σε ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους. Αντιθέτως, τους εγκατέλειψε. Συνοπτικά, σημαντικά προβλήματα στη βόρεια περιοχή του Καναδά εντοπίζονται στις υποδομές, την παιδεία, την ιατρική περίθαλψη και την αύξηση της ανεργίας.
Τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής που παρατηρούνται στον αρκτικό κύκλο, ενέχουν έντονη απειλή για τους αυτόχθονες, καθώς το λιώσιμο των πάγων θα επηρεάσει τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους που στηρίζεται στο κυνήγι και την αλιεία. Παράλληλα, οι αυτόχθονες συχνά στρέφονται κατά των εθνικών Κυβερνήσεων, κατηγορώντας τες για παραμέληση, καθώς δεν τους δίνουν τις ίδιες δυνατότητες και την ίδια προσοχή που παρέχουν στους υπόλοιπους πολίτες τους.
Επιλογικά, η Αρκτική αναδεικνύεται ως μια περιοχή ανταγωνισμού και γεωπολιτικών προκλήσεων, λόγω των φυσικών πόρων, της γεωστρατηγικής της θέσης και των αναδυόμενων γεωπολιτικών συμφερόντων. Η σωστή διαχείριση των πόρων αυτών και η προώθηση της διεθνούς συνεργασίας αποτελούν ουσιώδεις παράγοντες για τη διατήρηση της ειρήνης και της σταθερότητας στην περιοχή, λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη τα συμφέροντα και την ιδιαίτερη θέση των αυτόχθονων λαών της περιοχής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Θεόδωρος Σκαρβέλης, Διπλωματική εργασία: Αγώνας για την Αρκτική: Διεθνείς Δρώντες και Γεωπολιτικές Προεκτάσεις, διαθέσιμο εδώ
- Arctic Security: A Global Challenge, Sage Journals, διαθέσιμο εδώ
- Μαίρη Μπόση (2018), Οι όψεις της διεθνούς πολιτικής, Εκδόσεις Ποιότητα
