Του Δημήτρη Καρυδάκη,
Για άλλους υπαρκτό πρόσωπο, για άλλους αποκύημα μύθου, ο Ορφέας αποτελούσε, σύμφωνα με την αρχαιοελληνική παράδοση, την κυριολεκτική ενσάρκωση της μουσικής τέχνης και της λύρας, τέκνο του θεού των ποταμών Οιάγρου και της παρθένας Μούσας Καλλιόπης, επίτιμο μέλος της Αργοναυτικής εκστρατείας στο πλάι του Ιάσονος και του Ηρακλέους στο ταξίδι τους προς το βασίλειο της Κολχίδος για την απόκτηση του «χρυσόμαλλου δέρατος» (που σήμερα και με ιδιαίτερη ασφάλεια γνωρίζουμε ότι επρόκειτο για υπαρκτό μέρος, τοποθετούμενο στις ανατολικές ακτές της Μαύρης Θαλάσσης, τουτέστιν στη δυτική Γεωργία), εξαίσιος μελωδός (σε σημείο να κατεβαίνει στον Άδη και να σαγηνεύει ακόμη και τον ίδιο τον θεό για να του δώσει πίσω την αγαπημένη του Ευρυδίκη), αλλά και μέγας θεολόγος, του οποίου η θρησκευτική παρακαταθήκη, ευρείας επιρροής αδιαμφισβήτητα, γίνεται αποδεκτή τόσο από ποιητές, μελωδούς και φιλοσόφους της εποχής του, όσο και των μετέπειτα αιώνων. Επομένως, και δίχως να επιθυμώ να χρονοτριβήσω περαιτέρω, εισάγομαι «ευθύς αμέσως» στο θέμα του σημερινού άρθρου.
Αν υποθέσουμε ότι το πρόσωπο του Ορφέα ήταν όντως υπαρκτό, αυτό τοποθετείται από τους υποστηρικτές του χρονολογικά στον 7ο – 6ο π.Χ. αιώνα, με τον Ορφέα ως υιό κάποιας γηγενούς αρχοντοπούλας και του βασιλέως της Θράκης, Οίαγρο. Μεγαλωμένος σύμφωνα με κάποιους στα Λείβηθρα της Πιερίας, μια πόλη αρκετά κοντά στους πρόποδες του Ολύμπου, και για άλλους στην Πίμπλεια της ίδιας περιοχής, ο μικρός Ορφεύς θα γαλουχηθεί μέσα σε ένα περιβάλλον στο οποίο η λατρεία τόσο του Δωδεκαθέου όσο και του Διονύσου θα ήταν σίγουρα κραταιά και ευρέως διαδομένη σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του Αιγαίου και της Μεσογείου, τουλάχιστον στα μέρη όπου ίδρυσαν οι Έλληνες αποικίες.
Ο Ορφέας, λοιπόν, σαν γνήσιο τέκνο της εποχής του θα λάβει πιθανότατα μέρος στις περισσότερες από τις λατρευτικές τελετές και εορτές προς τιμήν των αρχαίων θεών, διέθετε, όμως, κάτι το οποίο τον αντιδιάστελλε με τους υπόλοιπους ανθρώπους της περιόδου του. Η διαφορά αυτή έγκειτο κατά βάση στο πώς αντιλαμβανόταν «τη Θεότητα», στην οποία από ό,τι φαίνεται προσέδιδε έναν ιδιαίτερα βιωματικό χαρακτήρα, δηλώνοντας πως ο Θεός είναι κατ’ ουσίαν η πηγή της κίνησης και της ζωής, η ζωοδόχος εκείνη πηγή η οποία σαν χορηγός του «εἶναι», δίνει την δυνατότητα στον κοινωνό των μυστηρίων του να έρθει σε άμεση επαφή με αυτόν.
Σε αντίθεση με τις συνηθισμένες ιερουργικές πρακτικές στις οποίες επιδιδόταν η πλειοψηφία του πληθυσμού της εποχής, η οποία συνήθιζε να τιμά τους θεούς, δη τον θεό Διόνυσο του οποίου η λατρεία ήταν η πιο σημαίνουσα στον χώρο της βορείου Ελλάδος, με έναν πιο εξωτερικό και «επιφανειακό» για τον Ορφέα τρόπο, όπως ήταν λόγου χάριν οι θυσίες, η προσφορά κρασιού, μελιού, κρέατος, οι δημόσιες επικλήσεις προς τα πρόσωπα των θεών και ούτω καθ’ εξής, ο Ορφέας, ταυτίζοντας τα πρόσωπα του Διός και του Διονύσου σε μία ενιαία και πανίσχυρη θεότητα, θα δράσει στην ευρύτερη περιοχή της Πιερίας, ιδρύοντας ένα δικό του θρησκευτικό κίνημα, το οποίο, αν και θα συνυπάρξει για αρκετούς αιώνες με τη λατρεία των Ολύμπιων θεών, στον πυρήνα του θα υπάρξει εντόνως Μονοθεϊστικό, δίνοντας και τη δυνατότητα σε αριθμό φιλοσόφων και ιστορικών μεταγενέστερης εποχής, όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Ξενοφώντας και άλλοι, να αμφισβητήσουν την επικρατούσα θρησκεία της εποχής τους, «ενδεδυμένοι» τον μανδύα του Μονοθεϊσμού.
Σύμφωνα με την Ορφική κοσμολογία, η δημιουργία του σύμπαντος, άυλου (αγέννητου) και υλικού (γενομένου), ανάγεται σε τρεις προϋπάρχουσες αιτίες, ένεκα των οποίων θα «ξεπηδήσουν» όλα τα όντα και η αισθητή πραγματικότητα. Πρώτη από δαύτες, η «Άρρητος Αρχή» ή το «Τριαδικόν Εν» (αποτελούμενο από τον «Νου», τον «Λόγο» και τη «Νόηση») θα δώσει «πνοή» στη δυάδα της Γαίας/Ύδατος (ή αλλιώς Χάους/Αιθέρος αντιστοίχως), αρχές οι οποίες απαρτίζουν τον ευρύτερο άυλο και νοητό κόσμο «της Θεότητας». Ακόμη μία από τις προϋπάρχουσες αιτίες, ο «Αγήραος Χρόνος» θα είναι αυτός ο οποίος κατά κάποιο τρόπο θα «εκπληρώσει» την επιθυμία των όντων για ύπαρξη, και ο οποίος (σαν διαμεσολαβητής του νοητού κόσμου και του επικείμενου αισθητού), ακόμη μέσα στον νοητό κόσμο της Θεότητας θα «φέρει» τη δημιουργία του Χάους και του Αιθέρος, εκ των οποίων 2 τελευταίων στοιχείων θα προκύψει η τρίτη αιτία της καθ’ ολοκλήρου ύπαρξης, που ακούει στο όνομα «Το Ωόν», το οποίο θα πραγματωθεί στο κέντρο ακριβώς του κεκαλυμμένου από το έρεβος Χάους(του απόλυτου κενού δηλαδή).
Το «Ωόν» (ή «Πρώτο Ον») αλλιώς και «το κοσμικό αβγό», φωτίζοντας από άκρη σε άκρη το μέχρι τότε σκοτεινό και αρχέγονο χάος, θα υπερθερμανθεί και από τα ενδότερα του θα ξεπεταχτεί, σύμφωνα με τους Ορφικούς, ο «Φάνης» ή και «Φαέθων», «Ηρικεπαίος», «Πρωτόγονος», ακόμη και «Ζεύς» ή «Πρώτο-Διόνυσος»), ένα ερμαφρόδιτο και φωτεινό πλάσμα με χρυσά φτερά, τέσσερα μάτια, τέσσερα κεφάλια (ταύρου, λέοντος, όφεως και κριαριού), πόδια τράγου και με φωνή λιονταριού και κριού. Ο «Φάνητας», με τη σειρά του, θα σμιλεύσει τον ουρανό, προκειμένου να διαβιούν εκεί οι θεοί σαν «απλοί θεματοφύλακές του» κατά κάποιο τρόπο και μετέπειτα την αισθητή πραγματικότητα, όπως την ξέρουμε και τη βιώνουμε.
Οφείλω να επισημάνω και τη θέση των Ορφικών και κατεξοχήν του Ορφέα, για την ανθρώπινη ψυχή. Σύμφωνα με την Ορφική παράδοση, πέραν του «Φαέθοντα», κεντρικό ρόλο διαδραματίζει και ο «Διόνυσος-Ζαγρέας». Γεννηθείς εκ του Διός και της Κόρης, η οποία ήτο «κερασφόρα» στην Ορφική παράδοση, το βρέφος Ζαγρέας θα κληροδοτήσει τη βασιλεία των θεών από τον πατέρα του, ο οποίος τον προετοίμαζε ήδη από βρέφος για να λάβει τα ηνία του Ολύμπου σαν βασιλέας των θεών, δίνοντάς του τον έλεγχο της βροχής, του κεραυνού και το σκήπτρο του. Μεστή φθόνου απέναντι στο βρέφος, η Ήρα θα προσπαθήσει να εκδικηθεί τον Δία λόγω της απιστίας του απέναντί της, διατάζοντας τους Τιτάνες να δολοφονήσουν τον μικρό Διόνυσο-Ζαγρέα. Οι Τιτάνες θα ξεγελάσουν το βρέφος με παιχνίδια, προκειμένου να του αποσπάσουν την προσοχή, με τον μικρούλη Ζαγρέα να μεταμορφώνεται κατά σειρά σε λιοντάρι, τίγρη, άλογο, φίδι και ταύρο και τους Τιτάνες να κατορθώνουν, εν τέλει, να τον δολοφονήσουν ενόσω βρισκόταν το βρέφος στη μορφή ταύρου. Οι Τιτάνες θα κομματιάσουν το μικρό βρέφος και έπειτα θα βράσουν το κρέας του και θα το φάνε.
Η βρώση του Ζαγρέα θα προκαλέσει την οργή του Διός, ο οποίος θα κεραυνοβολήσει τους πρώην άρχοντες του κόσμου, εκ των οποίων τις στάχτες θα δημιουργηθεί το ανθρώπινο είδος. Η συνέχεια του μύθου έχει τρεις παραλλαγές. Η πρώτη προτάσσει ότι μετά τη δολοφονία του βρέφους, η Αθηνά θα περισυλλέξει την καρδιά του βρέφους και θα τη δώσει στον Δία, ο οποίος θα την τοποθετήσει σε ένα γύψινο ομοίωμα του μωρού, επαναφέροντας τον μικρό Ζαγρέα στη ζωή. Η δεύτερη παραλλαγή μιλάει για τη συλλογή των οστών του βρέφους από τον Απόλλωνα, και τον Δία να κονιορτοποιεί την καρδιά, δίνοντας στη Σεμέλη να την πιει, από την οποία θα προκύψει ο γνωστός σε εμάς Διόνυσος, θεός του κρασιού, της έκστασης και του γλεντιού.
Στην τρίτη εκδοχή, ο ίδιος ο Ζευς θα καταναλώσει την καρδιά του βρέφους και θα «γεννήσει» μόνος του και εκ της κνήμης του τον θεό Διόνυσο. Με βάση τις Ορφικές διδασκαλίες, το ανθρώπινο είδος δημιουργήθηκε από τις στάχτες των Τιτάνων, δίνοντας στον άνθρωπο μια διττή φύση, καθώς από τη στιγμή της δημιουργίας του είναι μέτοχος τόσο θείας φύσης (εκ του Ζαγρέως), όσο και «τιτανικής» ή «ακάθαρτης» φύσης.
Πού κολλάει, όμως, η ψυχή σε αυτόν το μύθο; Η Ορφική θρησκεία, γιατί περί τέτοιας επρόκειτο, θεωρεί την ίδια την υλική υπόσταση του ανθρώπου ως σφάλμα. Αυτό το σφάλμα, σφοδρή επίπτωση του αποτρόπαιου εγκλήματος των Τιτάνων, προκαλεί τον διαχωρισμό της ψυχής από τη θεϊκή πραγματικότητα και την πτώση της στη διεφθαρμένη αισθητή μέσω της καθίζησής της στο φθαρτό και υλικό ανθρώπινο σώμα. Για τους Ορφικούς, οι οποίοι πίστευαν και στις διαρκείς μετενσαρκώσεις των ανθρώπων, οι τελευταίοι όφειλαν να ζουν έναν βίο καθαγιασμένο και ενάρετο, έτσι ώστε κάθε φορά που επέρχεται ο φυσικός θάνατος του ανθρώπου και κατόπιν της σύντομης παραμονής του στον Άδη, η ψυχή να μεταβιβάζεται από το ένα σώμα στο άλλο ολίγον τι ελαφρότερη από το βάρος του τιτανικού «προπατορικού αμαρτήματος», εκ του οποίου η ανθρώπινη ψυχή εξαγνίζεται πλήρως κατόπιν μιας διαδικασίας διαρκών μετενσαρκώσεων με «τέλος» της (σκοπό δηλαδή) την επανένωσή της με τον Θεό στον αγέννητο και ανώλεθρο νοητό κόσμο.
Κλείνοντας, μπορούμε να πούμε ότι ο Ορφισμός, αν και εκ πρώτης όψεως φαίνεται να αντιτίθεται στο Ελληνικό Δωδεκάθεο, στην ουσία λειτουργεί συμπληρωματικά με τις πατροπαράδοτες τελετές προς τιμήν των θεών, σαν μια εσωτεριστική παράδοση της «εθνικής» θρησκείας. Συγκεκριμένα, σαν ένας «εσωτερικός Διονυσιασμός», εν αντιθέσει με τον επίσημο εξωτερικό που πραγματώνεται μέσω των τυπικών Διονυσιακών Εορτών. Δεν παραλείπω και τους Ορφικούς Ύμνους, μία συλλογή 88 στον αριθμό ύμνων προς τιμήν των θεών γραμμένοι σε δακτυλικό εξάμετρο, οι οποίοι αν και αποδίδονται στον Ορφέα, αποτελούν δημιούργημα διαφόρων οπαδών του Ορφισμού του 3ου και 2ου π.Χ. αιώνος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Διονύσιος Ζαγρεύς: Η Γέννηση, ο Θάνατος και η Ανάσταση του, diadrastika.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ζαγρεύς, theogonia.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Το κοσμικό αβγό, theogonia.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Ποιός ήταν πραγματικά ο Ορφέας, arxaia-ellinika.blogspot.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ηρικεπαίος: Η πρωτόγονη και ζωοδότης δύναμη του κόσμου, autochthonesellhnes.blogspot.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ορφέας – Ο μέγας θεολόγος, argyris446kypreos.blogspot.com, Διαθέσιμο εδώ
