Της Αντωνίας Πετρολέκα,
Ο Αρκτικός Κύκλος, παρότι αποτελεί μια από τις πιο απομονωμένες και απροσπέλαστες περιοχές του πλανήτη, έχει αναδειχθεί σε έναν από τους σημαντικότερους γεωπολιτικούς χώρους του 21ου αιώνα. Η στρατηγική σημασία της Αρκτικής είναι έκδηλη για τα κράτη με τα οποία συνορεύει και όχι μόνο. Η γεωπολιτική της σημασία αυξάνεται συνεχώς, λόγω του λιωσίματος των πάγων (και των επακόλουθων περιβαλλοντικών συνεπειών), των φυσικών πόρων που διαθέτει, αλλά και το αέναου αγώνα των μεγάλων δυνάμεων για «κυριαρχία» σε κάθε γωνία της Γης. Στην προσπάθεια επίτευξης συνεργασίας και διαχείρισης των θεμάτων που αφορούν στην Αρκτική, ιδρύθηκε το Αρκτικό συμβούλιο.
Το Αρκτικό συμβούλιο δημιουργήθηκε το 1996 μεταξύ των κρατών, που συνορεύουν με τον Αρκτικό Κύκλο. Αρχικά ήταν ένα περιφερειακό διακυβερνητικό όργανο, με στόχο την προώθηση της έρευνας και της επιστημονικής γνώσης στην περιοχή. Βέβαια, με την πάροδο του χρόνου απέκτησε πολιτική υπόσταση και οι αποφάσεις του είναι πλέον δεσμευτικές για τα κράτη που είναι μέλη. Τα μέλη του Αρκτικού συμβουλίου είναι ο Καναδάς, η Ρωσία, οι Η.Π.Α., η Νορβηγία και η Δανία, συμπεριλαμβανομένης της Γροιλανδίας και των Νήσων Φερόε, η οποία αξίζει να σημειωθεί ότι αυτοδιοικείται και δεν συμμετέχει στην Ε.Ε.. Αυτά τα πέντε κράτη συνορεύουν άμεσα με τον Αρκτικό κύκλο, ενώ τρία ακόμη κράτη, η Φιλανδία, η Ισλανδία και η Σουηδία, συνορεύουν γεωγραφικά με την αρκτική περιοχή. Μόνιμα μέλη του συμβουλίου είναι, επίσης, έξι οργανώσεις, που εκπροσωπούν τους αυτόχθονες που κατοικούν στην περιοχή.
Έκτος από τα μόνιμα μέλη, 32 ακόμη κράτη και οργανισμοί συμμετέχουν με την ιδιότητα του παρατηρητή. Συγκεκριμένα, το 2013 το συμβούλιο δέχθηκε να συμμετάσχουν ως παρατηρητές, η Κίνα, η Σιγκαπούρη, η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, η Ινδία και η Ιταλία. Ιδιαιτερότητα παρουσιάζει η περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία δεν είναι αναγνωρισμένος παρατηρητής αλλά κατέχει de facto την ιδιότητα, καθώς πρακτικά δεν έχει καμία διαφορά από τους υπόλοιπους παρατηρητές. Η αρχική διαφωνία για την ένταξη της Ε.Ε. στο συμβούλιο ήρθε από τις μόνιμες οργανώσεις αυτοχθόνων, λόγω των απαγορεύσεων, που ισχύουν στην Ε.Ε. για την πώληση προϊόντων, που προέρχονται από την αλιεία της φώκιας. Οι αυτόχθονες, που σε ένα μεγάλο βαθμό βασίζουν την διαβίωση τους στην αλιεία, δήλωσαν «No seal, No deal». Σε δεύτερη φάση και η Ρωσία πρόβαλε ισχυρές αντιθέσεις στην ένταξη της Ε.Ε., λόγω των κυρώσεων που της επιβλήθηκαν για την προσάρτηση της Κριμαίας, αλλά και λόγω του Ρωσο-ουκρανικού πολέμου.
Αυτή η έντονη επιθυμία απόκτησης status παρατηρητή από δυνάμεις, όπως η Κίνα και η Ε.Ε. αποδεικνύει την σημαντικότητα που προσδίδουν τα ενδιαφερόμενα μέλη στην περιοχή της Αρκτικής. Παράλληλα, προκειμένου να λάβει ένας οργανισμός ή ένα κράτος το καθεστώς του παρατηρητή πρέπει να αναγνωρίζει την κρατική κυριαρχία των κρατών μελών του Αρκτικού Συμβουλίου, την Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UN Convention on the Law of the Sea) και να υποστηρίζει τους αυτόχθονες λαούς της Αρκτικής. Η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας αποτελεί τη θεσμική βάση, η οποία καθορίζει ότι οι φυσικοί πόροι που βρίσκονται στην περιοχή και εμπίπτουν εντός των εθνικών θαλάσσιων υδάτων των κρατών της Αρκτικής, ανήκουν σε αυτά. Οι αποκλειστικές οικονομικές ζώνες και η υφαλοκρηπίδα των κρατών είναι γενικώς αποδεκτές, έκτος δυο μικρών περιοχών, σχετικά με τις οποίες η Κίνα έχει παραθέσει τη δική της άποψη. Σύμφωνα με την Κίνα, ο φυσικός πλούτος και οι πόροι της περιοχής, ενέχουν κοινά δικαιώματα για όλα τα κράτη και πρέπει να διανεμηθούν βάση των προτεραιοτήτων και του ενδιαφέροντος της κάθε χώρας. Επομένως, αντιλαμβάνεται την περιοχή ως διεθνές υδάτινο περιβάλλον, υποστηρίζοντας το άνοιγμα μιας υδάτινης λωρίδας ναυσιπλοΐας, στη βάση του δικαιώματος της ισοτιμίας.
Δυστυχώς, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022, προκάλεσε έντονη αποσταθεροποίηση στις σχέσεις των κρατών της Αρκτικής. Με κοινή δήλωση τους, ο Καναδά, η Δανία, η Ισλανδία, η Φινλανδία, η Σουηδία, η Νορβηγίας και οι Η.Π.Α ανέφεραν ότι: «Οι εκπρόσωποί μας δεν θα ταξιδέψουν στη Ρωσία για συνεδριάσεις του Αρκτικού Συμβουλίου. Επιπλέον, τα κράτη μας διακόπτουν προσωρινά τη συμμετοχή σε όλες τις συνεδριάσεις του Συμβουλίου και των επικουρικών του οργάνων». Ουσιαστικά, τα παραπάνω «ακυρώνουν» τη θεωρία ότι η Αρκτική είναι ανεξάρτητη και ανεπηρέαστη από τη “Realpolitik”.
Με τον κίνδυνο της κλιματικής κρίσης να παραμονεύει, η παύση λειτουργίας των εργασιών του συμβουλίου είναι επιβλαβής για όλα τα κράτη. Με την σειρά της, η Ρωσία χάνει τη δυνατότητα άσκησης ήπιας ισχύος στα πλαίσια του συμβουλίου, ενώ η όλη κατάσταση κλονίζει ακόμη περισσότερο την περιφερειακή σταθερότητα. Συγκεκριμένα, η Ρωσία έχει προχωρήσει σε ανακαίνιση πολλών στρατιωτικών βάσεων στην Αρκτική, ενώ το ΝATO πραγματοποίησε το 2022 την άσκηση, “Cold Response”, τη μεγαλύτερη στρατιωτική άσκηση στην Αρκτική από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου.
Βέβαια, το έργο που έχει επιτελέσει το Αρκτικό Συμβούλιο είναι ασυζητητί ύψιστης σημασίας, για την συνεργασία, αλλά και για την ασφάλεια της Αρκτικής. Το δίκτυο που έχει δημιουργηθεί, στο πλαίσιο του συμβουλίου, συμβάλει στην σταθερότητα της περιοχής, δίνοντας έμφαση στα κοινά συμφέροντα, δημιουργώντας κοινή βάση δεδομένων για την κατανόηση της Αρκτικής και αποτελώντας την πρώτη επιλογή για την αντιμετώπιση περιφερειακών απειλών. Παράλληλα, παρότι οι αποφάσεις του συμβουλίου δεν είναι νομικά δεσμευτικές, έχουν παραχθεί τρεις διεθνείς νομικά δεσμευτικές συμφωνίες υπό την αιγίδα του. Η πρώτη συμφωνία σχετίζεται με την συνεργασία για την αεροναυτική και θαλάσσια αναζήτηση και διάσωση στην Αρκτική, γνωστή ως συμφωνία SAR (Arctic Council 2011). Η δεύτερη συμφωνία αφορά τη συνεργασία για την ετοιμότητα και την αντιμετώπιση της ρύπανσης από πετρελαιοκηλίδες στην Αρκτική (Arctic Council 2013), ενώ η τρίτη συμφωνία, σχετίζεται με την ενίσχυση της διεθνούς επιστημονικής συνεργασίας στην περιοχή.
Στο Β’ μέρος αυτού του άρθρου, θα γίνει αναφορά σε ζητήματα διεθνούς ασφάλειας, στον φυσικό πλούτο της Αρκτικής, καθώς και στα δικαιώματα των αυτόχθονων λαών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Θεόδωρος Σκαρβέλης, Διπλωματική εργασία: Αγώνας για την Αρκτική: Διεθνείς Δρώντες και Γεωπολιτικές Προεκτάσεις, διαθέσιμο εδώ
- Αρκτικό Συμβούλιο, Polarpedia, διαθέσιμο εδώ
- Μαίρη Μπόση (2018) Οι όψεις της διεθνούς πολιτικής. Εκδόσεις Ποιότητα
