Του Ηλία Λεοντάρη,
Οι Πρωτοβούλγαροι, ήταν λαός ουννικής καταγωγής με τουρκικές ρίζες, ο οποίος προήλθε από συνένωση διαφόρων φύλων. Εντοπίζονται να δημιουργούν ένα μικρό κρατίδιο κοντά στην Αζοφική Θάλασσα κατά τον 5ο αιώνα, το οποίο όμως θα έχει εφήμερη ύπαρξη, καθώς θα διαλυθεί μετά από την εισβολή των Χαζάρων (τουρκικό φύλο) κατά τα τέλη του 7ου αιώνα, και διάφορες ομάδες Βουλγάρων θα μετακινηθούν προς πολλές κατευθύνσεις.
Πρώτη αναφορά σε αυτούς γίνεται το 480 όταν ο αυτοκράτωρ Ζήνων τους καλεί σε πόλεμο κατά των Οστρογότθων. Ήταν πολύ καλά οργανωμένοι και στρατιωτικά και διοικητικά, ωστόσο ήταν ολιγάριθμοι, γι’ αυτό και, όπως θα δούμε παρακάτω, θα προσεταιριστούν σύντομα τους πολυάριθμους Σλάβους. Είχαν καλές σχέσεις με το Βυζάντιο στις αρχές, με πλείστα παραδείγματα. Κατά τις αρχές του 7ου αιώνα οι Πρωτοβούλγαροι ηγέτες Οργανά και Κοβράτος κατείχαν τον βυζαντινό τίτλο του Πατρικίου, ενώ χαρακτηρίζονταν ως υπόσπονδοι ή φιδεράτοι (foederati) της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Είχαν παραχωρηθεί στους Βουλγάρους εδάφη στη συνοριακή γραμμή πλησίον του Δούναβη, όπως επιπλέον και χρηματική αποζημίωση με αντάλλαγμα στρατιωτική βοήθεια.
Ο υιός του Κοβράτου, Ασπαρούχ, ξεκινά να πραγματοποιεί επιδρομές κατά της βυζαντινής υπαίθρου, προκαλώντας τεράστιες μεταναστευτικές – προσφυγικές ροές προς την Δύση ή την Βασιλεύουσα. Περί το 680 ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο Δ΄ με ισχυρές χερσαίες και ναυτικές δυνάμεις εκστρατεύει κατά του Ασπαρούχ χωρίς αποτέλεσμα. Το 681 αποτελεί το έτος αρχή για το βουλγαρικό κράτος, το πρώτο εντός βυζαντινών εδαφών, μετά από συνθήκη με τον αυτοκράτορα. Οι Βυζαντινοί όφειλαν να καταβάλουν ετήσιες αποζημιώσεις στους Βουλγάρους, τα λεγόμενα pacta. Πρωτεύουσα του κρατικού του μορφώματος ήταν η Πλίσκα, ενώ τα σύνορα του οριοθετούνταν μεταξύ του Αίμου και του Δούναβη και από τη Μαύρη Θάλασσα ως τον ποταμό Τιμόκ.
Την ίδια εποχή, η βυζαντινή ηγεσία είχε να αντιμετωπίσει έναν άλλον πολύ πιο επικίνδυνο για τα εδάφη της αντίπαλο, τους Άραβες. Έτσι, για άλλη μια φορά το βλέμμα της διοίκησης παρέμεινε στραμμένο στα ανατολικά σύνορα, όπου τα πράγματα ήταν μονίμως έκρυθμα, θεωρώντας τη βουλγάρικη απειλή ως κάτι πρόσκαιρο. Πολύ σημαντικός ηγεμόνας των Βουλγάρων ήταν ο Τέρβελ(ι), ο οποίος το 704 θα βοηθήσει τον εξόριστο αυτοκράτορα Ιουστινιανό Β΄ με στρατιωτική ισχύ να επανέλθει στον θρόνο, αποδίδοντας ο τελευταίος στον Τέρβελ(ι) τον τίτλο του Καίσαρα (συμβολικά, αφού δεν θα μπορούσε ποτέ μη χριστιανός να γίνει αυτοκράτωρ). Παρ’ όλα αυτά ο ίδιος θα πραγματοποιεί συστηματικά επιδρομές κατά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, προκαλώντας προβλήματα τόσο στο εμπόριο, όσο και στην ασφάλεια των κατοίκων και των εδαφών της.
Μια νέα συνθήκη με τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Γ΄ θα έρθει για να εξομαλύνει την κατάσταση το 716. Η συνθήκη αυτή όριζε υποτυπώδη σύνορα στο κράτος των Βουλγάρων και τις εμπορικές σχέσεις και επαφές μεταξύ των δυο κρατών, καθώς οι Βούλγαροι βρίσκονταν πλησίον της εμπορικής οδού Βελιγραδίου – Ναϊσού – Σερδικής – Κωνσταντινούπολης και επομένως είχαν άμεση επίδραση στο διεθνές εμπόριο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Τα εμπορεύματα έπρεπε πάντα να φέρουν επίσημα έγγραφα και σφραγίδες για να θεωρούνται νόμιμα και από τις δυο πλευρές. Τέλος, η συνθήκη του 716 είχε ως όρο την παροχή πολυτελών δερμάτων και υφασμάτων αξίας 30 Lt. χρυσού. Ο τελευταίος όρος υποδηλώνει την θέληση των Βουλγάρων να μιμηθούν τον βυζαντινό τρόπος ζωής και ένδυσης.
Το βουλγαρικό κράτος πρώτα έγινε κράτος και μετά ενώθηκε εθνολογικά. Η σύστασή του επομένως βασίστηκε στις κρατικές επιταγές. Οι Βούλγαροι έδωσαν την οργάνωση και τους πολιτειακούς θεσμούς, ενώ οι Σλάβοι που αφομοιώθηκαν σταδιακά με τους Βουλγάρους, έδωσαν τη γλώσσα και τη βάση του λαού. Εκεί ακριβώς στόχευε το Βυζάντιο για να διασπάσει τον βουλγαρικό κίνδυνο. Δόθηκαν πολλά προνόμια στους Σλάβους με διπλωματικά μέσα, έτσι ώστε να προσεταιριστούν τον βυζαντινό Αυτοκράτορα. Έναν χρόνο αργότερα από τη συνθήκη με τον Θεοδόσιο, οι Άραβες θα φτάσουν να πολιορκούν την ίδια την Κωνσταντινούπολη, και ο Θεοδόσιος θα ζητήσει την βοήθεια των Βουλγάρων, οι οποίοι θα αποστείλουν ισχυρό στράτευμα και θα διασπάσουν τον αραβικό κλοιό.
Ένας άλλος καθοριστικός ηγεμών των Βουλγάρων υπήρξε ο Κρούμος, κατά τον 9ο αιώνα (803-814). Ο ίδιος ξεκίνησε τις επιδρομές κατά της Θράκης και αφύλακτων περιοχών, φτάνοντας μάλιστα να καθυποτάξει το 809 ένα ισχυρό διαμετακομιστικό κέντρο του Βυζαντίου, τη Σερδική (Σόφια). Αμέσως ο αυτοκράτορας Νικηφόρος (811) ξεκίνησε με μεγάλο στρατό και εισέβαλε στην ίδια την πρωτεύουσα των Βουλγάρων, την Πλίσκα, την οποία κατέλαβε εύκολα, σκότωσε χιλιάδες άνδρες και εισέπραξε πολλά λάφυρα. Σκοπός του Νικηφόρου ήταν η ανακατάληψη της Σερδικής, ωστόσο οι Βούλγαροι, οι οποίοι είχαν ανασυνταχθεί, υπό τον Κρούμο, τους οδήγησαν σε παγίδα στις Κλεισούρες του Αίμου και διέλυσαν τον βυζαντινό στρατό με πρόσθετο στοιχείο τον θάνατο του ίδιου του Νικηφόρου στη μάχη. Με την τεράστια αυτή νίκη και την αυτοπεποίθηση στο πλάι του, ο Κρούμος θα επιχειρήσει να πολιορκήσει την Βασιλεύουσα περί το 813. Προφανώς, δεν είχε τη δύναμη ούτε την τεχνολογία για να επιτύχει, ωστόσο οι σκοποί του ήταν άλλοι: να πιέσει τους Βυζαντινούς σε ανανέωση της ωφέλιμης συνθήκης του 716, πράγμα που κατάφερε. Στα χρόνια της βασιλείας του Κρούμου, επιπλέον, έχουμε τη ραγδαία αύξηση της δύναμης του βουλγαρικού κράτους και τη συνοριακή του διεύρυνση. Συν τοις άλλοις ο Κρούμος επέτυχε σε μεγάλο βαθμό την ενσωμάτωση του σλαβικού στοιχείου στο βουλγαρικό κράτος.
Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων είναι άλλο ένα θέμα που χρήζει ερμηνείας. Τόσο οι Σλάβοι όσο και οι Βούλγαροι ήταν ειδωλολάτρες, αλλά με διαφορετικές λατρείες, εορτές και πρακτικές. Συνεπώς ο εκχριστιανισμός τους θα ενίσχυε τον συνεκτικό δεσμό και την εθνική συνείδηση της κοινωνίας. Προκειμένου να μετέχουν στο τραπέζι των ισχυρών της εποχής έπρεπε να ακολουθούν την κυρίαρχη θρησκεία που δεν ήταν άλλη από τον Χριστιανισμό. Επομένως, ο εκχριστιανισμός τους ήταν αναγκαίος και εξυπηρετούσε πολιτικές σκοπιμότητες πάνω από όλα. Οι γηγενείς πληθυσμοί που είχαν κατακτήσει οι Βούλγαροι ήταν χριστιανοί, οπότε ήρθαν από πολύ νωρίς σε αλληλεπίδραση με το χριστιανικό δόγμα. Ωστόσο, οι Βούλγαροι δεν ήθελαν βυζαντινή επιρροή, γι’ αυτό και ζήτησαν τη βοήθεια της Ρώμης.
Το Βυζάντιο τότε απείλησε με ένοπλη σύρραξη και ο ηγεμών τους, Βόρις, δέχτηκε τον εκχριστιανισμό από τους Βυζαντινούς συμβατικά το έτος 864, μετονομαζόμενος ο ίδιος σε Μιχαήλ. Στάλθηκαν επίσκοποι από την Κωνσταντινούπολη για να οργανώσουν την εκκλησία της Βουλγαρίας προσπαθώντας τοιουτοτρόπως να απομακρύνουν τους Βούλγαρους από τις επιρροές του Πάπα, καθώς η ρήξη των δυο εκκλησιών ήταν προ των πυλών. Λίγα χρόνια αργότερα, περί το 867, θα συντελεστεί το πρώτο σχίσμα το οποίο θα αλλάξει άρδην τόσο τις πολιτικές και θρησκευτικές, όσο και οικονομικές συνθήκες του Μεσογειακού χώρου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μαρία (1992), Οι Βαλκανικοί Λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Θεσσαλονίκη: Βάνιας.
- Ostrogorsky, Georg (2012), Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόμος 1, επιμ. Χρυσός Ευάγγελος, Αθήνα: Πατάκης.
- Χριστοφιλοπούλου, Αικατερίνη (2006), Βυζαντινή Αυτοκρατορία: Νεότερος Ελληνισμός, Τόμος Γ’, Αθήνα: Ηρόδοτος.
- Καραγιαννόπουλος, Ι. (1993), Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. β΄, Θεσσαλονίκη: εκδ. Βάνιας.
