Του Θανάση Μάριζα,
Αδίστακτός καπιταλισμός, αδυσώπητος υπερκαταναλωτισμός, αξεπέραστη πολεμική μηχανή, αδιαμφισβήτητη (τουλάχιστον έως και πριν λίγα χρόνια) πλανητική πρωτοκαθεδρία: οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αποτελούν την εξέλιξη ενός ευρωπαϊκού πειράματος σε… «αναβολικά». Εκμεταλλευόμενοι μια αφθονία σε εγχώριους (ή έστω ηπειρωτικούς) πλουτοπαραγωγικούς πόρους, μια έλλειψη γειτόνων αρκετά ισχυρών, ώστε να αμφισβητήσουν την κυριαρχία τους, καθώς και μια περιορισμένη έως ανύπαρκτη ύπαρξη ενδοιασμών για τα ανθρώπινα δικαιώματα εκείνης της εποχής, οι πρώτοι άποικοι και οι απόγονοί τους έπλασαν τον Νέο Κόσμο σε μια παντοδύναμη πολιτική οντότητα, εμπνευσμένη μεν από τις ευρωπαϊκές ρίζες της, αδύνατη δε για δημιουργία στην ίδια την Ευρώπη.
Γαλουχημένοι μέσα στις ανωτέρω ευνοϊκές συνθήκες, οι Αμερικανοί ταλανίζονται έκτοτε από την αυτοδημιούργητη «κατάρα» του εξαιρετισμού τους. Όντας καλύτεροι από όλους τους άλλους, έχουν ένα ανυπέρβλητο καθηκόν να διαδώσουν τα ιδανικά της δημοκρατίας και του καπιταλισμού “by any means necessary” ή ανίκανοι να υπερκεράσουν τον ίδιο τους τον ναρκισσισμό, απογοητεύονται και αφήνουν τον υπόλοιπο «βάρβαρο» κόσμο στο έλεος του Θεού. Όπως γίνεται αντιληπτό, οι δυο αντώνυμες έννοιες του παρεμβατισμού και του απομονωτισμού προκύπτουν από αυτή την κοινή ρίζα, σαν δυο όψεις του ίδιου νομίσματος.
Δυο παγκοσμίους πολέμους και μια Βορειοατλαντική Συμμαχία αργότερα, ο αγώνας φαινόταν πως είχε λήξει υπέρ του παρεμβατισμού, δίνοντας υπόσταση στην έννοια της «Δύσης», όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Αυτό δε σημαίνει πως έλειπαν επικριτές της στενής αυτής (ιδίως αμυντικής) σχέσης μεταξύ Η.Π.Α. και Ευρώπης: αλησμόνητες μένουν οι αντιθέσεις του Γάλλου Προέδρου de Gaulle. Εντούτοις, όλοι οι Αμερικανοί ομόλογοί του, από τον Wilson έως τον Obama, ήταν λιγότερο ή περισσότερο δεσμευμένοι στην εδραίωση μιας παγκόσμιας αμερικανικής παρουσίας και στην επακόλουθη σφυρηλάτηση συμμαχικών δεσμών με την ευρωπαϊκή πλευρά, ανεξαρτήτως κομματικών προελεύσεων ή διαφορών σε άλλους τομείς της πολιτικής.
Προσωρινή διακοπή σε αυτή την ομοιομορφία αποτέλεσε ο 45ος κάτοχος του αξιώματος, Donald Trump. Υιοθετώντας μια προσέγγιση στις εξωτερικές σχέσεις, που βασιζόταν στην αμφιλεγόμενη αναζωπύρωση επαφών με αυταρχικούς ηγέτες και τις ρεβανσιστικού τύπου ακαθόριστες απειλές προς οτιδήποτε ενοχλούσε τον ίδιο ή φαινόταν να αντιτίθεται στα αμερικανικά συμφέροντα, ο Trump έδωσε μια νεοτζακσονική πνοή στην ουιλσονική παράδοση της χώρας του. Η συμμαχία με την Ευρώπη δε γλύτωσε από την εν λόγω τάση, με τον τέως πρόεδρο να χαρακτηρίζει «απαρχαιωμένο» τον νατοϊκό θεσμό και να μεμψιμοιρεί συχνά για τις υπέρογκες οικονομικές «χείρες βοηθείας» που δίνονταν από τις Η.Π.Α..
Δε θα μιλούσαμε για καίριο αίτιο ανησυχίας, εάν επρόκειτο απλώς για μια εκ των εκκεντρικοτήτων ενός αλλοπρόσαλλου και άφρονος ηγέτη. Ζωτικής σημασίας θέμα προέκυψε όταν οι Ευρωπαίοι αντί να παρουσιάσουν μια συνοχική υπεράσπιση της συμμαχίας, φάνηκε να κλονίστηκαν ως προς την πίστη τους σε αυτή. Τις δηλώσεις του Trump σιγόνταρε το γαλλικό πνεύμα αντιλογίας, με τον Macron να κάνει λόγο για «εγκεφαλικό θάνατο» του ΝΑΤΟ.
Η ύπαρξη του τελευταίου διαφυλάχθηκε, σε μεγάλο βαθμό, χάρη στη Ρωσική εισβολή της Ουκρανίας. Η συγκεκριμένη εξέλιξη έχει πάρει πλέον διαστάσεις ιστορικού μοτίβου: οι καιροί ειρήνης δημιουργούν αυταρέσκεια και, κατ’ επέκταση, αμφισβητήσεις ως προς την ανάγκη των αμυντικών συνεργασιών. Αυτές καταρρίπτονται, όποτε προκύψει μια καινούρια σύγκρουση, ωσότου επανέλθει η ειρήνη, και ούτω καθ’ εξής. Δεν είναι τυχαίο πως, εν καιρώ Ψυχρού Πολέμου, συνοχή στην ατλαντική συμμαχία φαινόταν να επιτυγχάνεται μόνον όποτε οι σχέσεις με την ΕΣΣΔ ήταν τεταμένες. Αντίστοιχα, μετά το τέλος του ψυχροπολεμικού διπολισμού, raison d’être για το ΝΑΤΟ αποτέλεσαν οι διαμάχες που προέκυψαν από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.
Αυτές οι προσωρινές «ενέσεις ζωής», πάντως, δε δύναται να υφίστανται δια παντώς. Η γενική σταθεροποίηση της κατάστασης στο εσωτερικό της συμμαχίας και η ανάληψη του τιμονιού της από τον – αν μη τι άλλο πιο πολιτικά σταθερό – Joe Biden, προσφέρει μια ευκαιρία για σχεδιασμό του μέλλοντος. Ή μια εκ νέου δέσμευση στις φιλελεύθερες αξίες, την προώθηση της δημοκρατίας και έναν παρεμβατισμό εξαγνισμένο από τον μανδύα της προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του διεθνούς δικαίου, ή μια ριζική αλλαγή στα ίδια τα θεμέλια της συμμαχίας, είτε αυτό σημαίνει την οριστική διάλυσή της, είτε τη μεγαλύτερη αυτονομία μεταξύ των δυο εταίρων, π.χ. μέσω της δημιουργίας του πολυσυζητημένου «ευρωπαϊκού στρατού».
Είναι αυτονόητο πως καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη αυτή θα διαδραματίσουν οι αμερικανικές Προεδρικές Εκλογές της επόμενης χρονιάς. Εάν από αυτές προκύψει επανεκλογή του Biden, τότε πιθανώς η δυναμική της συμμαχίας να κινηθεί πάνω κάτω στα ίδια επίπεδα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η προοπτική ανάληψης ενός πιο ενεργητικού ρόλου από τους Ευρωπαίους εταίρους, σε συνάρτηση και με την προχωρημένη ηλικία του Αμερικανού Προέδρου.
Εάν, πάλι, τελέσουμε μάρτυρες σε επαναφορά του Trump στην εξουσία, τότε τα πράγματα περιπλέκονται δυσοιώνως για το ΝΑΤΟ. Ένας «δεύτερος γύρος» υποτιμήσεων και χλευασμών ως προς την ανάγκη διατήρησής του, συνδυαστικά με μια πιθανώς πιο ευνοϊκή αντιμετώπιση του Vladimir Putin από τον – θαυμαστή του – Trump, θα πρέπει να βρει την ευρωπαϊκή πλευρά διατεθειμένη να προχωρήσει σε αυτόνομες δράσεις περιορισμού της αμερικανικής επιρροής κι όχι μια ακόμη «υπαρξιακή κρίση» αβεβαιότητας και διχασμού.
Μια ρεπουμπλικανική έκπληξη, με την υπογραφή του Ron DeSantis, ίσως δει τον τωρινό κυβερνήτη της Florida να καθρεπτίζει τις αξιώσεις του Trump περί υπερβολικών αμερικανικών επενδύσεων προς τη συμμαχία. Σε μια συγκριτικά πιο θετική νότα, πάντως, ο DeSantis έχει εκφράσει ανοιχτά τα επιθετικά του αισθήματα προς τον Putin, τον οποίο έχει αποκαλέσει «εγκληματία πολέμου».
Ανάλογη πολιτική ελκυστικότητα εξιτάρει και το – ομολογουμένως ήσσονος πιθανότητας – σενάριο της επικράτησης ενός (ακόμη αγνώστου) Δημοκρατικού υποψηφίου, ιδιαιτέρως από την προοδευτική μερίδα του κόμματος. Κάτι τέτοιο ενδεχομένως να άνοιγε τον δρόμο για σχετική μείωση της παρουσίας των Αμερικανών στη συμμαχία, εντός μιας ατμόσφαιρας ευρύτερων περικοπών των στρατιωτικών δαπανών της χώρας.
Η ισχυρή, εν κατακλείδι, σημασία των επιπτώσεων του αμερικανικού εκλογικού αποτελέσματος για το ΝΑΤΟ οδηγεί σε ένα ελαφρώς παράδοξο συμπέρασμα: ό,τι κι αν συμβεί στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού, είναι προς το συμφέρον των Ευρωπαίων, πάντα κατά την άποψη του γράφοντος, να λειτουργούν με έναν συνεχώς αυξανόμενο βαθμό ανεξαρτησίας. Με τον πόλεμο να αποτελεί αμετάβλητο παράγοντα της ανθρώπινης και, κατ’ επέκταση, της πολιτικής ύπαρξης στον πλανήτη, μια οικουμενικότερη προετοιμασία σίγουρα δε θα έβλαπτε. Όντας σχεδόν πλήρως εξαρτώμενοι από τις αμερικανικές δεσμεύσεις εδώ και περίπου έναν αιώνα, ας λογαριάσουμε, για μια φορά, χωρίς τον ξενοδόχο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Rawi Abdelal & Ulrich Krotz, Dis – Atlanticism: The West in an Era of Global Fragmentation, Hubert Zimmermann & Andreas Dür (eds.), Key Controversies in European Integration (Bloomsbury Publishing / Λονδίνο / 2021)
- Florian Böller & Welf Werner (eds.), Hegemonic Transition: Global Economic and Security Orders in the Age of Trump (Palgrave Macmillan / Cham / 2021)
- Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, Η Αμερικανική Πολιτική από τον Φράνκλιν Ρούζβελτ στον Ντόναλντ Τραμπ (Εκδόσεις Ποιότητα / Αθήνα / 2018)
- Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος & Παναγιώτης Ήφαιστος, Ευρωατλαντικές Σχέσεις (Εκδόσεις Ποιότητα / Αθήνα / 2003)
- Europe Needs to Push Back Against Trump, Foreign Policy, διαθέσιμο εδώ
- Emmanuel Macron Warns Europe: NATO is becoming brain – dead, The Economist, διαθέσιμο εδώ
- Donald Trump on NATO: Top quotes, Deutsche Welle, διαθέσιμο εδώ
- Ron DeSantis Calls Putin a ‘War Criminal’, Clarifying Earlier Comment on Ukraine, The New York Times, διαθέσιμο εδώ
