Της Μαριτίνας Χτενά,
Από όσο γνωρίζουμε τον εαυτό μας όλοι μας θυμόμαστε να κάνουμε επιλογές. Ποιο παιχνίδι θα αγοράσω σήμερα; Ποιο επάγγελμα μου ταιριάζει; Θα ήμουν ευτυχισμένος εάν επέλεγα την καριέρα αντί να δημιουργήσω οικογένεια; Και τα διλλήματα συνεχίζονται… ‘Ολοι μας έχουμε την αίσθηση ότι αποφασίζουμε συνειδητά να κάνουμε κάτι και μετά το κάνουμε. Αυτή η αλληλουχία φαίνεται τόσο προφανής, ώστε πιθανώς να μην αναρωτηθούμε, αν ισχύει ή όχι, αλλά υπάρχουν ερευνητικά δεδομένα, που αμφισβητούν αυτήν την παραδοχή.
Σε ένα αμφιλεγόμενο σύνολο πειραμάτων, ο νευροεπιστήμονας Ben Libet το 1985 σάρωσε τους εγκεφάλους των συμμετεχόντων, καθώς τους έδωσε εντολή να πατάνε ένα κουμπί όποτε εκείνοι αισθάνονταν έτοιμοι. Ο Libet διαπίστωσε ότι την στιγμή που ο εγκέφαλος έδινε εντολή στο δάχτυλο να πατήσει το κουμπί, με την στιγμή κατά την οποία βίωνε την συνειδητή πρόθεση να το πατήσεις, δεν ήταν οι ίδιες. Οι συμμετέχοντες αναφέρουν ότι αποφάσισαν να κινηθούν 200 ms πριν την πραγματική κίνηση. Ο Libet ερμήνευσε αυτό το εύρημα ως ότι ο εγκέφαλος είχε ήδη «αποφασίσει» να κάνει την κίνηση και ότι ο άνθρωπος γνώριζε αυτή την απόφαση πριν εκτελέσει την επιλογή του.
Πώς γίνεται αυτό;
Μελέτες που βασίζονται σε νευροαπεικόνιση υποδηλώνουν ότι η άσκηση ελεύθερης βούλησης περιλαμβάνει κυρίως δραστηριότητα σε επιλεγμένες περιοχές του φλοιού, ιδιαίτερα σε μέρη του προμετωπιαίου φλοιού (PFC), το ραχιαίο και το κοιλιακό πλάγιο. Η εύρεση ενός hotspot στο PFC δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς αυτή η περιοχή συνδέεται με την εκτελεστική γνωστική λειτουργία, άρα και με την ανάγκη για μια πιο γνωστική μορφή λήψης αποφάσεων. Αν και το PFC φαίνεται να διαδραματίζει βασικό ρόλο στο γνωστικό μέρος λήψης αποφάσεων, άλλες περιοχές εμπλέκονται επίσης όταν πρόκειται για την ελεύθερη βούληση. Η τελευταία έννοια χωρίζεται σε τέσσερις ικανότητες:
- Προσοχή (να είσαι σε θέση να επικεντρωθείς σε μια εργασία)
- Βούληση (θέλω να συμβεί κάτι)
- Αίσθηση δράσης (αυτοσυνείδηση)
- Δράση (ενεργοποίηση κινητικών νευρώνων)
Η ενεργοποίηση των μυών συνήθως περιλαμβάνει δραστηριότητα σε πολλά μέρη του εγκεφάλου πχ το SMA με τις προβολές του στο νωτιαίο μυελό, είναι μέρος αυτού του συστήματος. Πιθανώς εμπλέκεται στον έλεγχο των κινήσεων που είναι επιθυμητές και προηγούνται με συνέπεια ένα δυναμικό ετοιμότητας (RP). Το RP ξεκινά τουλάχιστον 500 ms πριν από την κίνηση. Άρα, όπως και στο παραπάνω πείραμα, συμπεραίνουμε ότι η απόφαση ελήφθη από τον ασυνείδητο εγκέφαλο, ο οποίος στη συνέχεια μας δημιούργησε μια ψευδαίσθηση μιας απόφασης στον συνειδητό εγκέφαλο. Αν ναι, σημαίνει ότι δεν υπάρχει αληθινή ελεύθερη βούληση. Μπορούμε να έχουμε μια «αίσθηση ελεύθερης βούλησης», ωστόσο το ερώτημα είναι το εξής: H δράση της είναι πράγματι προκαθορισμένη;
Απόψεις για την ελεύθερη βούληση
Μέρος Πρώτο: Το DNA καθορίζει τις επιλογές μας
- Ο John Searle το 1997 προσεγγίσει τη συνείδηση από βιολογική άποψη και υποστηρίζει ότι ο εγκέφαλος δεν είναι περισσότερο ελεύθερος από το ήπαρ ή το στομάχι.
- Ο Van Roekel το 2013 διαπίστωσε ότι το γονίδιο του υποδοχέα της ωκυτοκίνης OXTR rs53576 συνδέεται με τα επίπεδα της μοναξιάς. Οι άνθρωποι που έφεραν το συγκεκριμένο γονίδιο παρουσίαζαν ελαφρώς υψηλότερα επίπεδα μοναξιάς από ότι οι άνθρωποι χωρίς αυτό.
Αυτά είναι μερικά από τα αποτελέσματα που δείχνουν ότι τουλάχιστον κάποια από αυτά που αντιλαμβανόμαστε ως «ελεύθερη βούληση» καθορίζονται πραγματικά από τη βιολογία, το περιβάλλον μας ή και τα δύο.
Γενικότερα, η νευροεπιστήμη και η συμπεριφορική βιολογία αποκαλύπτουν βαθμιαία τους μηχανισμούς που μας κάνουν αυτό που είμαστε: πως παίρνουμε αποφάσεις και ελέγχουμε τις ορμές μας, πως τα γονίδια μας διαμορφώνουν τις κοινωνικές επιθυμίες μας και πως το σύστημα ανταμοιβής μας προσαρμόζεται ώστε να αντιδρά σε ικανοποιητικές εμπειρίες. Στον άνθρωπο η πυκνότητα των περιοχών πρόσδεσης των πεπτιδίων στον εγκέφαλο προλέγει αν το είδος είναι πολυγαμικό ή μονογαμικό. Τι καθορίζει, όμως, την πυκνότητα των περιοχών πρόσδεσης; Τα γονίδια.
Είναι γνωστό ότι η πρώιμη επιστημονική σκέψη είχε απόλυτα ντετερμινιστική αντίληψη για τα πάντα στο σύμπαν. Πίστευε ότι για οτιδήποτε συμβαίνει ευθύνεται κάτι που προηγουμένως έχει συμβεί και επομένως τίποτα δεν μπορεί να συμβεί με άλλον τρόπο εκτός από αυτόν που συμβαίνει. Τα τελευταία χρόνια πολλοί νευροεπιστήμονες συγκλίνουν στην παραδοχή ότι ο νους μας είναι ύλη, υπό την έννοια ότι δεν μπορεί να υπάρξει γνωστική λειτουργία, χωρίς νευρωνική δραστηριότητα. Εάν δεχθούμε την εξίσωση νους=εγκέφαλος, τότε ό,τι είναι ανθρώπινο μπορεί να βρεθεί στον εγκέφαλο. Όσο κι αν εμείς αισθανόμαστε ότι μπορούμε να επιλέγουμε αυτό που κάνουμε, η κατανόηση της μοριακής βιολογίας δείχνει ότι οι βιολογικές διεργασίες μας υπάγονται στους νόμους της φυσικής και της χημείας, άρα είναι εξίσου αιτιοκρατικά καθορισμένες όσο και οι τροχιές των πλανητών.
Παραδείγματος χάριν, μέσω του ηλεκτρικού ερεθισμού των κατάλληλων εγκεφαλικών περιοχών, μπορούμε να επαγάγουμε στον ασθενή την επιθυμία να κινήσει την παλάμη, το χέρι ή την πατούσα του, να κινήσει τα χείλη του και να μιλήσει. Είναι δύσκολο να φανταστούμε με ποιον τρόπο μπορεί να λειτουργεί η ελεύθερη βούληση αν η συμπεριφορά μας καθορίζεται από τους φυσικούς νόμους. Φαίνεται ότι δεν είμαστε τίποτα περισσότερο από βιολογικές μηχανές και η ελεύθερη βούληση είναι μία ψευδαίσθηση.
Μέρος Δεύτερο: Ελεύθερη βούληση ως πνευματική ικανότητα
Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι έχοντας πίστη, έστω και μερική, στην ελεύθερη βούληση είναι πολύ σημαντικό για την ψυχολογία και την ψυχική υγεία του ανθρώπου. Παρακάτω παρατίθενται πέντε επιστημονικοί λόγοι που αποδεικνύουν γιατί είναι σημαντικό να πιστεύει κανείς στην ελεύθερη βούληση ως πνευματική ικανότητα:
- Δίνει περισσότερο αυτοέλεγχο: Η αποδυνάμωση της πεποίθησης του ανθρώπου στην ελεύθερη βούληση, οδήγησε σε μείωση του αυτοελέγχου και στη δύναμη θέλησης.
- Βοηθά στην κοινωνικοποίηση: Η δυσπιστία στην ελεύθερη βούληση μπορεί επίσης να οδηγήσει σε αύξηση της επιθετικότητας και μείωση αλληλεγγύης προς τους άλλους.
- Βελτιώνει την απόδοση στην εργασία: Η πίστη στην ελεύθερη βούληση προβλέπει καλύτερη επαγγελματική στάση και συνολικά εργασιακή απόδοση
- Ενισχύει την ειλικρίνεια: Η αποδυνάμωση στην πίστη προς την ελεύθερη βούληση οδηγεί σε μεγαλύτερη ανεντιμότητα και εξαπάτηση.
- Κάνει το μυαλό λιγότερο αυτοματοποιημένο: Μελέτες δείχνουν ότι η πίστη στην ελεύθερη βούληση κάνει το μυαλό λιγότερο αυτοματοποιημένο.
Αυτά είναι μόνο μερικά παραδείγματα για το πώς οι άνθρωποι όταν πιστεύουν στην ελεύθερη βούληση, επηρεάζεται θετικά η συμπεριφορά τους. Αφιερώστε μια στιγμή και αναλογιστείτε: αν πιστεύετε ότι δεν έχετε κανένα πραγματικό έλεγχο επί των περιστάσεών σας, τότε δεν υπάρχει κανένα κίνητρο για να προσπαθήσετε να κάνετε κάτι θετικό ή να επιφέρετε κάποια αλλαγή. Μπορείτε να κάθεστε αναπαυτικά και να παρακολουθείτε να συμβαίνουν πράγματα στην ζωή σας, χωρίς εσείς να αντιδράτε. Ορισμένοι το ονομάζουν μοίρα, άλλοι τύχη. Η πίστη στην ελεύθερη βούληση είναι πολύ σημαντική για να πάρει κανείς μεγαλύτερη ευθύνη προς την ζωή του, να αναγνωρίσει τη δύναμη του και τον έλεγχο που διαθέτει ώστε να είναι υπεύθυνος για τα αποτελέσματα που θα έχει στη ζωή του.
Εάν δεν είχαμε ελεύθερη βούληση, τότε ένας επιστήμονας που θα μπορούσε να μετρήσει όλους τους καθοριστικούς παράγοντες της συμπεριφοράς μας, θα πρέπει να ήταν σε θέση να εξηγήσει το 100% της συμπεριφοράς μας. Από την άλλη, αν είχαμε ελεύθερη βούληση, τότε ακόμη και η μέτρηση όλων των καθοριστικών παραγόντων θα άφηνε κάποια από την συμπεριφορά μας ανεξήγητη. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε όλους τους καθοριστικούς παράγοντες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά ούτε και μπορούμε να τους κατανοήσουμε. Έτσι λοιπόν έχουμε μείνει εκεί που ξεκινήσαμε. Που βρίσκεται άραγε η αλήθεια; Ίσως οι αρχαίοι Έλληνες να είχαν πάλι δίκιο και η αλήθεια να είναι κάπου στη… μέση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- James W. Kalat, Βιολογική Ψυχολογία, Odysseus Publishing Company Ltd., Λευκωσία, Κύπρος, 2019
- Ελεύθερη βούληση: από την οντολογία του ανύπαρκτου και την οντογονία του περιττού στην κοινωνιολογία του απαραίτητου, Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος καθηγητής ΑΠΘ. Διαθέσιμο εδώ
- Έχουμε ελεύθερη βούληση ή είναι μια ψευδαίσθηση;, Universesun. Διαθέσιμο εδώ
- Understanding Free Will as a Biological Phenomenon, Scholars. Direct. Διαθέσιμο εδώ
- Stephen Hawking–Έχουν οι άνθρωποι ελεύθερη βούληση;, Αντικλείδι. Διαθέσιμο εδώ
