Του Χρήστου Δημάκα,
Στις μέρες μας, η ανθρωπότητα γίνεται ολοένα και εντονότερα μάρτυρας των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Έντονοι καύσωνες, πλημμύρες και μεγάλες περίοδοι ξηρασίας είναι τα πιο συχνά φαινόμενα που πλήττουν τις χώρες παγκοσμίως. Σύμφωνα με έρευνες, η τελευταία δεκαετία ήταν η πιο ζεστή εδώ και 125.000 χρόνια, ενώ μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα κάποια μέρη του πλανήτη θα είναι αδύνατο να κατοικηθούν είτε εξαιτίας των υψηλών θερμοκρασιών είτε εξαιτίας της αύξησης της στάθμης της θάλασσας. Επιπλέον, ως συνέπεια της παγκοσμιοποίησης, οι ειδήσεις για γεωγραφικά απομακρυσμένες καταστροφές και πώς αυτές επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα τις ζωές των ανθρώπων είναι πιο εύκολα προσβάσιμες και οι άνθρωποι συνειδητοποιούν περισσότερο τις αλλαγές που συμβαίνουν τριγύρω τους. Ως άμεσο επακόλουθο, αντιδράσεις όπως το οικολογικό άγχος (eco-anxiety), η οικολογική ενοχή (eco-guilt), η οικολογική θλίψη (ecological grief) και η σολασταλγία (solastalgia) γίνονται όλο και πιο κοινές.
Πιο συγκεκριμένα, ως «οικολογικό άγχος» ορίζεται το άγχος για την τρέχουσα και μελλοντική καταστροφή του περιβάλλοντος. Είναι γεγονός ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν οικολογικό άγχος, καθώς αισθάνονται πως η κλιματική αλλαγή τους «αφαιρεί» κατά κάποιον τρόπο το μέλλον και τους «κλέβει» τη ζωή που θα μπορούσαν να ζήσουν. Παράλληλα, είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως οι επιπτώσεις των ακραίων καιρικών φαινομένων μπορούν να οδηγήσουν σε μια σειρά ψυχολογικών αντιδράσεων, έως και Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες. Όπως συμβαίνει συνήθως, οι ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες και περιοχές, κυρίως στις χαμηλών εισοδημάτων χώρες, επηρεάζονται εντονότερα. Αυτές είναι άμεσα εκτεθειμένες στις περιβαλλοντικές αλλαγές με βάση τις γεωγραφικές τους συνθήκες, αλλά και την έλλειψη πρόσβασης σε επαρκείς πόρους, πληροφορίες και μέσα προστασίας. Το οικολογικό άγχος αποτελεί, με άλλα λόγια, μια χαρακτηριστική ανθρώπινη αντίδραση στην καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, η οποία συνοδεύεται από άγχος θανάτου, αναζήτηση νοήματος, συνάφεια και αυθεντικότητα, καθώς και το ζήτημα της ελευθερίας. Σύμφωνα με ψυχολόγους, το πιο σημαντικό είναι να γίνει προσπάθεια κατανόησης αυτής της αντίδρασης και όχι προσπάθεια ανακούφισης από αυτήν σαν να είναι μια πραγματική διαταραχή.
Άμεσα συνυφασμένη με τα προηγούμενα είναι και η έννοια της «οικολογικής ενοχής», η ερμηνεία της οποίας μπορεί να κατανοηθεί μέσω του παρακάτω παραδείγματος. Σε όλα τα άτομα έχει συμβεί να ξεχάσουν το μεταλλικό τους καλαμάκι ή το ποτήρι του καφέ στο σπίτι με αποτέλεσμα να πρέπει να χρησιμοποιήσουν τα πλαστικά που διαθέτει το κατάστημα ως μοναδική λύση. Η οικολογική ενοχή αντιπροσωπεύει το συναίσθημα όταν το άτομο αισθάνεται ότι θα μπορούσε να είχε κάνει κάτι για να βοηθήσει το περιβάλλον ή να μειώσει την περιβαλλοντική απειλή, αλλά δεν μπόρεσε. Θεωρεί ότι απέτυχε να ανταποκριθεί στον δικό του ρόλο μέσα στην κοινωνία και στο πρότυπο της φιλοπεριβαλλοντικής συμπεριφοράς. Για να μειώσει αυτές τις σκέψεις, το άτομο μπορεί να επιδιώξει να αποφύγει ή να μειώσει το επίπεδο της ενοχής με το να εμπλακεί σε φιλοπεριβαλλοντικές ενέργειες, συμπεριφορές και ομάδες. Πρέπει, επίσης, να τονιστεί ότι το πόσο υπεύθυνος αισθάνεται κανείς απέναντι στο αρνητικό περιβαλλοντικό αποτέλεσμα που προκαλείται, θα επηρεάσει μακροπρόθεσμα το πόσο πιθανό είναι να βιώσει οικολογική ενοχή.
Παραδοσιακά, οι ειδικοί τείνουν να χρησιμοποιούν όρους όπως θλίψη και πένθος για να περιγράψουν συναισθήματα απώλειας μετά τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, ωστόσο, οι ερευνητές της κλιματικής αλλαγής λένε ότι οι άνθρωποι μπορούν να νιώσουν θλίψη ως απάντηση στις περιβαλλοντικές απώλειες λόγω οξείας ή χρόνιας περιβαλλοντικής αλλαγής, συμπεριλαμβανομένης της απώλειας ειδών, οικοσυστημάτων ή αγαπημένων τοπίων. Αν και ο όρος είναι σχετικά καινούριος, πολλές μελέτες έχουν ήδη προσπαθήσει να τον χαρτογραφήσουν, χωρίζοντάς τον σε τρεις κατηγορίες θλίψης. Πρώτον, θλίψη που σχετίζεται με τη φυσική απώλεια, για παράδειγμα εξαφάνιση τοπίων, οικοσυστημάτων και ζώων. Δεύτερον, με την πρόκληση περιβαλλοντικής σύγχυσης. Οι εποχές του χρόνου και τα καιρικά φαινόμενα γίνονται όλο και πιο απρόβλεπτα με αποτέλεσμα γνώσεις για την επιβίωση που βασίζονται σε εμπειρίες γενεών να χάνονται για πάντα. Ολόκληρες κοινότητες μπορούν να χάσουν τη «ταυτότητά» τους και να οδηγηθούν στη θλίψη.
Τέλος, υπάρχει η κατηγορία που σχετίζεται με το μέλλον της ανθρωπότητας. Οι άνθρωποι, όταν σκέφτονται το μέλλον, δεν βλέπουν καμία ελπίδα παρά μόνο καταστροφή των σπιτιών και των τόπων τους. Επιπλέον, πρέπει να επισημανθεί ότι αν και οι έννοιες του οικολογικού άγχους και θλίψης σχετίζονται και αλληλοπροκαλούνται, σε μια προσπάθεια διαφοροποίησής τους θα μπορούσε να λεχθεί ότι το οικολογικό άγχος περιλαμβάνει κυρίως συναισθήματα φόβου και ανησυχίας για το μέλλον, ενώ η θλίψη περιλαμβάνει κυρίως συναισθήματα, όπως η λύπη και είναι συνήθως απάντηση σε μια απώλεια που έχει ήδη συμβεί ή άρχισε να συμβαίνει.
Τέλος, η τελευταία αλλά εξίσου σημαντική έννοια που πρέπει να αναλυθεί είναι η «σολασταλγία». Η λέξη αποτελεί νεολογισμό (σχηματίζεται από το συνδυασμό των λατινικών λέξεων sōlācium [παρηγοριά] και της ελληνικής ρίζας -algia [πόνος, ταλαιπωρία, θλίψη]) και παρόλο που δεν υπάρχει στα λεξικά, είναι ένας ευρέως χρησιμοποιούμενος όρος στη ψυχολογία και σε άλλους τρόπους επαγγελματικών πρακτικών ψυχικής υγείας. Η σολασταλγία αναφέρεται, επίσης, συχνά ως περιβαλλοντικό άγχος. Ειδικότερα, περιγράφει τον έντονο ψυχολογικό πόνο που συνδέεται με την περιβαλλοντική καταστροφή και μπορεί να προκαλέσει κλάμα, θυμό και ακόμα και κατάθλιψη στο άτομο που βλέπει, για παράδειγμα, είδη ζώων να σκοτώνονται και να απειλούνται καθημερινά. Έχει να κάνει με την αίσθηση ότι κάποιος χάνει το «σπίτι» του, παρόλο που δεν το έχει εγκαταλείψει. Η συνέπεια του να χάνεις αυτό το «σπίτι» είναι δεινή και συνδυάζεται με το να χάνεται η αίσθηση του εαυτού, της ασφάλειας και του μέλλοντος. Συμπτώματα σωματικού και ψυχολογικού πόνου είναι εξαιρετικά εμφανή σε αυτήν την περίπτωση και μπορούν να οδηγήσουν το άτομο σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές ακόμα και σε αυτοκτονία.
Οι σκέψεις αυτές οδηγούν στο γενικότερο συμπέρασμα ότι η ψυχική υγεία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις αλλαγές που συμβαίνουν στο γύρω περιβάλλον. Βέβαια, είναι λογικό ότι όταν το άτομο βλέπει γύρω του μόνο καταστροφή, πόνο και ό,τι ανάμνηση είχε από τα παιδικά του χρόνια να χάνεται μαζί με τη λίμνη που αποξηράθηκε εξαιτίας μεγάλου καύσωνα, να νιώθει απόγνωση. Να ξεσπά βίαια, φοβισμένα και ανεξέλεγκτα. Δεν γίνεται να υπάρχουν πραγματικά χαρούμενοι άνθρωποι αν το περιβάλλον στο οποίο ζουν είναι σωματικά και ψυχικά «επικίνδυνο». Είναι αναγκαίο να προστατευτεί το μεγάλο «σπίτι» όσο ποτέ περισσότερο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The psychological consequences of the ecological crisis: Three new questionnaires to assess eco-anxiety, eco-guilt, and ecological grief, Science Redirect, διαθέσιμο εδώ
- What’s the Difference Between Eco-Anxiety and Ecological Grief?, everyday health, διαθέσιμο εδώ
- Ecological Guilt (Eco-Guilt), Blogs@NTU, διαθέσιμο εδώ
- What is Solastalgia and How to Face this Distress?, Greenly Earth, διαθέσιμο εδώ
- Solastalgia: Μία από τις συχνότερες παθήσεις στον σύγχρονο κόσμο που ανησυχεί τους ψυχολόγους, jenny.gr, διαθέσιμο εδώ
