Του Στέλιου Καραγεώργη,
Στις 10.30 π.μ. της 14ης Αυγούστου 1922, ο υποστράτηγος Νικόλαος Τρικούπης διέτασσε εκκένωση του Αφιόν Καραχισάρ και σύμπτυξη του Α΄ Σώματος Στρατού βορειοδυτικά, καθώς πλέον δεν μπορούσε να συγκρατηθεί η τουρκική επίθεση. Μόλις στις 21.00 μ.μ. η διοίκηση της Στρατιάς Μικράς Ασίας ενημέρωνε την Αθήνα για την σύμπτυξη των μονάδων σε νέα γραμμή αμύνης και την εγκατάλειψη του Αφιόν Καραχισάρ. Παράλληλα, ο αρχιστράτηγος Γεώργιος Χατζηανέστης καλούσε την κυβέρνηση να ενημερώσει, όπως έκρινε αυτή καταλληλότερα, την κοινή γνώμη, αφού αν το έπραττε ο ίδιος όφειλε να πει την αλήθεια. Τα παραπάνω αποτελούν απόδειξη ότι το «Οίκαδε» όταν γράφτηκε δεν είχε καμία σύνδεση με τις στρατιωτικές εξελίξεις στο μέτωπο, ενώ το κείμενο είναι σχεδόν απίθανο να έφτασε εκεί πριν την αποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων από το Αφιόν Καραχισάρ.
Την 15η Αυγούστου, τρίτη ημέρα της τουρκικής επίθεσης, το μικρασιατικό μέτωπο θα διαρραγεί. Ο Χατζηανέστης πληροφόρησε την κυβέρνηση για την κρισιμότητα της κατάστασης, και για την απειλή διακοπής των συγκοινωνιών του μετώπου με τη Σμύρνη. Ο ίδιος θεωρούσε άσκοπη μια επιχείρηση ανακατάληψης του Αφιόν Καραχισάρ, που θα επέφερε επιπλέον ανθρώπινες θυσίες, αφού αυτό δεν θα παρέμενε στην ελληνική κατοχή, με βάση το σχέδιο αυτονόμησης.
Οι παραπάνω εξελίξεις, οδήγησαν σε ενδοκυβερνητικές διαβουλεύσεις στις 15 και 16 Αυγούστου, με τον Νικόλαο Στράτο να επιμένει για την ανακατάληψη του Αφιόν Καραχισάρ, το οποίο θα αποτελούσε επιπλέον διαπραγματευτικό χαρτί στην επικείμενη διάσκεψη. Αντίθετα ο Δημήτριος Γούναρης, αντιλαμβανόμενος την αρνητική τροπή των στρατιωτικών εξελίξεων για την Ελλάδα, συμφώνησε με τον αρχιστράτηγο, και πρότεινε την άμεση επίσπευση των διαδικασιών για εφαρμογή του κυβερνητικού σχεδιασμού, σχετικά με την αυτονομία. Εν τέλει, συμφωνήθηκε η αποστολή του Στράτου και του Νικόλαου Θεοτόκη στη Σμύρνη για να εκτιμήσουν την κατάσταση.
Το βράδυ της 16ης Αυγούστου, ο Γούναρης συναντήθηκε με τον Γεώργιο Βλάχο και τον συντάκτη της Καθημερινής Νικόλαο Κρανιωτάκη. Ο αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος γνωστοποιώντας τους ότι το μέτωπο είχε σπάσει, τους ζήτησε να γραφτεί ένα άρθρο που θα προϊδέαζε τον κόσμο, πως δεν πρέπει να υποστεί ο στρατός θυσίες για την ανακατάληψη του Αφιόν Καραχισάρ, και ότι όφειλαν να προστατευτούν τα μέρη που μένουν συμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί. Υπό αυτές τις συνθήκες γράφτηκε και δημοσιεύτηκε, στις 17 Αυγούστου, το άρθρο «Οι Πομερανοί» από τον Κρανιωτάκη. Ο αρθρογράφος παρουσίαζε τη σύμπτυξη του μετώπου ως προσχεδιασμένη από τη διοίκηση της Στρατιάς Μικράς Ασίας στην περιοχή καθαρώς ελληνικού ενδιαφέροντος, και όχι ως υποχώρηση. Εμπνεόμενος από τη ρήση του Όττο φον Μπίσμαρκ «Ούτε έναν Πομερανόν της [Γερμανίας] διά την Ανατολήν», σημείωνε πως και «η Ελλάς δεν πρέπει να δίδη πλέον τους Πομερανούς της διά την πέρα των βλέψεών της Ανατολής». Έτσι, διατεινόταν ότι δεν έπρεπε να προβεί η χώρα σε νέες θυσίες προς ανάκτηση των μιναρέδων του Αφίον Καραχισάρ ή για να κρατήσει αυτούς του Εσκί Σεχίρ και της Κιουτάχειας, που είναι πέραν της παραλιακής ζώνης της Ιωνίας, στην οποία κατοικούν οι Έλληνες. Το κείμενο έδινε την αίσθηση πως ο στρατός μπορούσε να ανακτήσει τα απολεσθέντα εδάφη, ενώ στην πραγματικότητα δεν είχε τέτοια δυνατότητα, και παράλληλα τόνιζε πως ακόμα και πέρυσι που ελληνικός στρατός ήταν νικηφόρος στα βαθύ της Ανατολίας οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν έδωσαν λύση.
Τα άρθρα «Οίκαδε» και «Οι Πομερανοί» επέφεραν κατακρίσεις του βενιζελικού τύπου αλλά ακόμα και φιλοβασιλικών και αντιγουναρικών εφημερίδων τον Αύγουστου, αλλά ιδίως από τον Σεπτέμβριο και έπειτα, με ήδη συντελεσμένη τη Μικρασιατική Καταστροφή. Τα κείμενα θεωρήθηκαν καθαρά προδοτικά και οι συντάκτες τους ηττοπαθείς. Ακόμα και από τους επιτρόπους στη Δίκη των Έξι, γινόταν αναφορά σε αυτά προς υποστήριξη των κατηγοριών. Μετά την κατάληψη της εξουσίας από την επαναστατική επιτροπή τον Σεπτέμβριο του 1922, ο Βλάχος θα αναγκαστεί υπό τον φόβο σύλληψης για την έκδοση των δύο άρθρων, αλλά για και την στενή συνεργασία του με τους αντιβενιζελικούς να καταφύγει στην Ιταλία.
Έως τις μέρες μας, γίνεται εσφαλμένα επίκληση στα δύο κείμενα προς απόδειξη, πως οι αντιβενιζελική ηγεσία από πεποίθηση ήθελε να εγκαταλείψει τους Έλληνες της Ιωνίας αποσύροντας τον στρατό. Εντούτοις, πάγια προϋπόθεση της επιβεβλημένης στρατιωτικής εκκένωσης, λόγω της οικονομικής αδυναμίας συντήρησης του στρατεύματος, ήταν η εμπέδωση διάδοχης κατάστασης, που θα εξασφάλιζε στους ελληνικούς πληθυσμούς αυτονομία, για την οποία πίεζε ο Βλάχος με το «Οίκαδε».
Εν κατακλείδι, όπως εξετάστηκε στο προηγούμενο άρθρο και παραπάνω, σκοπός του «Οίκαδε» ήταν να ασκήσει πίεση στην κυβέρνηση, ώστε να εφαρμοστεί η ήδη ειλημμένη απόφασή της για αυτονόμηση της δυτικής Μικράς Ασίας. Με την σειρά του το άρθρο «Οι Πομερανοί» γράφτηκε για να δοθεί η εντύπωση στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, πως ήταν στρατηγική απόφαση της Ελλάδας η υποχώρηση στα δυτικά. Κατά πόσο συνέβαλαν τα δύο άρθρα στην περαιτέρω κατάπτωση του ηθικού των Ελλήνων στρατιωτών, ενώ το μέτωπο είχε πλέον διαρραγεί, δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε. Το σίγουρο είναι πως οι αιτίες της τελικής ήττας του ελληνικού στρατού θα πρέπει να αναζητηθούν στην παρατεταμένη επιστράτευση των Ελλήνων σε συνδυασμό με την πολεμική αδράνεια στο μέτωπο, και στην κακή διαχείριση της εξωτερικής πολιτικής από τους αντιβενιζελικούς, και όχι σε δύο άρθρα, που όταν και αν διαβάστηκαν από τους στρατευμένους Έλληνες το μικρασιατικό μέτωπο είχε ήδη σπάσει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βλάσσης, Κωνσταντίνος Δ. (2022), «Οίκαδε», Ο κυβερνητικός και πολεμικός σχεδιασμός το κρίσιμο 1922, Αθήνα: Brainfood Εκδοτική.
- Δρούλια, Λουκία & Κουτσοπανάγου, Γιούλα (2008), Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού τύπου, 1784-1974, τμ. Α΄, Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών.
- Κλάψης, Αντώνης (2019), Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης, 1821-1923, Αθήνα: Πεδίο.
- Llewellyn-Smith, Michael (2022), Το όραμα της Ιωνίας, Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, 1919-1922, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Πλουμίδης, Σπυρίδων Γ. (2016), Τα μυστήρια της Αιγηΐδος, Το Μικρασιατικό Ζήτημα στην ελληνική πολιτική (1891-1922), Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της ‘’Εστίας’’.
- Συρίγος, Άγγελος & Χατζηβασιλείου, Ευάνθης (2021), Μικρασιατική καταστροφή, 50 ερωτήματα και απαντήσεις, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
