Η διαφθορά στα Βαλκάνια

Του Γιάννη Αρμύρα,

Η διαφθορά σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης είναι μια από τις κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι χώρες των Βαλκανίων και η εξάλειψή της αποτελεί σημαντική προϋπόθεση στο δρόμο τους προς την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.). Όπου κι αν κοιτάξει κάποιος υπάρχουν κατηγορίες για διαφθορά υψηλού επιπέδου στα Βαλκάνια. Αλλά, ενώ κάποιοι λένε ότι αυτό το ίδιο είναι ενδημικό, άλλοι βλέπουν πρόοδο. Στην περιοχή που διαλύθηκε από τον πόλεμο πριν από τρεις δεκαετίες, οι χώρες επιδιώκουν τώρα να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση (χωρίς όμως επιτυχία) και υπάρχει ακόμα μια πιο επείγουσα ανάγκη διώξεων. Και οι λόγοι της αποτυχίας της ένταξης είναι διαφορετικοί, από την έλλειψη επιθυμίας, μέσω της εκπλήρωσης μόνο τυπικών προϋποθέσεων για την καταπολέμησή της, μέχρι την έλλειψη «κουλτούρας» νομιμότητας. Από όλους τους κάτοικους των Βαλκανίων, οι πολίτες της Αλβανίας εμφανίζουν την υψηλότερη αντίληψη για τη διαφθορά στην περιοχή, σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας του Βαλκανικού Δημόσιου Βαρόμετρου 2023 του Συμβουλίου Περιφερειακής Συνεργασίας (RCC).

Σύμφωνα με τα ευρήματα, το 38% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι η διαφθορά είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η οικονομία της Αλβανίας. Μόλις πριν από ένα χρόνο, αυτός ο δείκτης στην έρευνα ήταν 27% και όπως σημειώνουν αλβανικά μέσα ενημέρωσης, η αύξηση αυτή είναι το λιγότερο σημαντική. Μία από τις κύριες ανησυχίες της σύγχρονης αλβανικής κοινωνίας είναι η οικονομική κατάσταση, σύμφωνα με το 50% των ερωτηθέντων. Στην κατηγορία των στάσεων κινητικότητας το 49% των Αλβανών ονειρεύονται να εργαστούν και να ζήσουν στο εξωτερικό, στο Μαυροβούνιο είναι 45% και στη Σερβία, 41%. Η έρευνα, που διεξήχθη σε περισσότερους από 6.000 πολίτες σε όλη την περιοχή, δείχνει επίσης ότι το 76% από αυτούς πιστεύει ότι η περιφερειακή συνεργασία είναι καλή για την οικονομία τους. Το 69% συμφωνεί ότι αυτό που ενώνει τους πολίτες των Βαλκανίων είναι πιο σημαντικό από αυτό που τους χωρίζει. Το 44% των ανθρώπων εξετάζει επιλογές για να ζήσει στο εξωτερικό, ποσοστό που είναι 5% περισσότερο από το 2022 και 3% λιγότερο από το 2021.

Καταρχάς, η έννοια του «εκδημοκρατισμού που βασίζεται στην ολοκλήρωση» βρίσκεται σε κρίση. Ο κύριος μοχλός των μεταρρυθμίσεων και των προσπαθειών για την καταπολέμηση της διαφθοράς στα Βαλκάνια είναι οι συνθήκες που θέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία έχει αποδειχθεί ως ένα εξαιρετικά επιτυχημένο εργαλείο, αλλά μόνο για ένα μικρό και σύντομο χρονικό διάστημα. Η ιδέα αυτή είναι σαφής – εάν μια χώρα θέλει να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση, πρέπει να πληροί ορισμένα κριτήρια, συμπεριλαμβανομένου του τομέα κατά της διαφθοράς. Αλλά οι επιτυχίες των χωρών εδώ είναι πολύ περιορισμένες. Από το 2012, οι δημοκρατικές διαδικασίες στα Βαλκάνια βρίσκονται σε πολύ θλιβερή κατάσταση, στην οποία πρέπει να προστεθεί η φυσική οπισθοδρόμηση της περιοχής, όσον αφορά τη δημοκρατική συνείδηση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θέτει δύο τύπους προϋποθέσεων για τους υποψηφίους – εκδημοκρατισμό και ενοποίηση των νόμων του κράτους με αυτούς της Ευρωπαϊκή Ένωση. Στη σημερινή κατάσταση, οι χώρες των Βαλκανίων έχουν σημειώσει πρόοδο στη δεύτερη αλλά όχι στην πρώτη προϋπόθεση. Από εκεί προέρχεται η συχνή αναφορά της «προόδου που επιτεύχθηκε», για την οποία μιλούν, όχι μόνο οι συγκεκριμένες χώρες, αλλά και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Ένα μεγάλο πρόβλημα είναι ότι η καταπολέμηση της διαφθοράς βρίσκεται μόνο στα χαρτιά. Αν και όλες οι χώρες λαμβάνουν μέτρα για τη βελτίωση των νόμων ή των θεσμών τους για την καταπολέμηση της διαφθοράς, τα αποτελέσματα είναι περιορισμένα. Η περιοχή υποφέρει από χρόνια διαφθορά και κυριαρχούν οι σχέσεις «κυρίου-πελάτη». Σε αυτό το περιβάλλον, η βαθμολογία αποδοχής και η έγκριση καθορίζονται από το πόσο κοντά είναι στο κυβερνών κόμμα. Οι προσπάθειες μεταρρύθμισης απέτυχαν να πείσουν τους πολίτες ότι μπορούν να εμπιστευτούν την εκτελεστική εξουσία, ούτε ότι έχουν επιτευχθεί αποτελέσματα στον αγώνα κατά της διαφθοράς. Σύμφωνα με έρευνα, το 69% των πολιτών των Βαλκανίων δεν πιστεύει στην αποτελεσματικότητα των προσπαθειών των τοπικών κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν τη διαφθορά. Γιατί όμως η διαφθορά είναι ανεξέλεγκτη στα Βαλκάνια; Η καταπολέμηση της διαφθοράς είναι πολύπλοκη και μακροπρόθεσμη, οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Στα Βαλκάνια, αυτή η μάχη είναι ακόμη πιο δύσκολη, καθώς οι λόγοι σχετίζονται με την πολιτική και δημοκρατική κουλτούρα αλλά και με το γεγονός ότι τα τοπικά κράτη δεν κυβερνήθηκαν ποτέ δημοκρατικά. Σε αυτή την περίπτωση, οι πιο σημαντικοί λόγοι για τη συνεχιζόμενη διαφθορά μπορούν να αναφερθούν:

1. Οι ευάλωτοι και άκρως πολιτικοποιημένοι θεσμοί που εξακολουθούν να αποτελούν εργαλείο στα χέρια των κυρίαρχων ελίτ. Όσο υπάρχουν ορισμένες πρακτικές στα Βαλκάνια, οι προσπάθειες εξάλειψης της διαφθοράς θα παραμένουν στα χαρτιά. Οι θεσμοί συχνά χτίζονται σε σύγκρουση συμφερόντων και παραβίαση του νόμου, καθώς κορυφαία κομματικά στελέχη ή άτομα του στενού τους περιβάλλοντος τοποθετούνται σε ηγετικές θέσεις. Ταυτόχρονα, δεν υπάρχει τιμωρία για μια τέτοια παράβαση του νόμου. Ακόμη και τεκμηριωμένες και ανακαλυφθείσες περιπτώσεις παραβιάσεων παραμένουν ατιμώρητες. Ως αποτέλεσμα, ένα μεγάλο ποσοστό των κατοίκων των Βαλκανίων δεν πιστεύει στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και περίπου το 80% από αυτούς πιστεύει ότι οι νόμοι δεν ισχύουν εξίσου για όλους.
2. Η εύθραυστη δημοκρατική κουλτούρα, η έλλειψη δημόσιας πίεσης και η έμφυτη σκέψη ότι η διαφθορά είναι ανίατη. Αν και οι περισσότεροι κάτοικοι των χωρών των Βαλκανίων πιστεύουν ότι η διαφθορά είναι ένα κακό πράγμα, εξακολουθούν να δωροδοκούν για ορισμένες υπηρεσίες, ειδικά όταν πρόκειται για τον τομέα της υγείας. Επιπλέον, σχεδόν οι μισοί κάτοικοι των Βαλκανίων πιστεύουν, ότι η κοινωνία των πολιτών δεν μπορεί να ελέγξει αποτελεσματικά την κυβέρνηση και να την καταστήσει υπόλογη. Για να μην αναφέρουμε την εκτεταμένη απάθεια σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας των πολιτών. Τα επηρεαζόμενα αυτά μέρη, σπάνια συμμετέχουν σε (δημόσιες) συζητήσεις, ακόμη και όταν πρόκειται για τοπικούς προϋπολογισμούς.
3. Η έλλειψη πολιτικής βούλησης για αλλαγή και η πεποίθηση ότι η εξάλειψη της διαφθοράς δεν αξίζει τον κόπο. Η διαφθορά και ο πελατειακός της χαρακτήρας είναι άμεση πηγή εξουσίας για τους βαλκανικούς αυταρχικούς. Ταυτόχρονα, η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης κρατά τα Βαλκάνια σε απόσταση και δεν είναι αρκετά ενθαρρυντική. Η ασαφής πιθανότητα ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία είναι στην πραγματικότητα κάτι σαν μια τιμωρία, για τους τοπικούς ηγέτες είναι εκνευριστική, οι οποίοι με το σύνθημα του «εκσυγχρονισμού» και του «εξευρωπαϊσμού» κερδίζουν πολιτικούς πόντους και κερδίζουν ορισμένους ψηφοφόρους. Πράγμα που σημαίνει ότι ένα ασαφές ευρωπαϊκό μέλλον αποτελεί έναν μεγάλο κίνδυνο για τη θέση τους – εάν δεν επιτευχθεί, χάνουν ψηφοφόρους.
4. Τα αδύναμα μέσα που χρησιμοποιεί η Ευρωπαϊκή Ένωση για να ενθαρρύνει την εξάλειψη της διαφθοράς. Προς το παρόν, η Ευρωπαϊκή Ένωση προσφέρει στα Βαλκάνια μόνο ένα πλαίσιο για εκδημοκρατισμό και την επιθυμία να καταπολεμηθεί η διαφθορά. Αλλά αυτό από μόνο του δεν αρκεί. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν διαθέτει εργαλεία με τα οποία θα μπορούσε να επηρεάσει τις δημοκρατικές διαδικασίες στα Βαλκάνια. Για να έχουμε μακροπρόθεσμα αποτελέσματα και αποτελεσματική καταπολέμηση της διαφθοράς, είναι απαραίτητο να εργαστούμε σε όλα τα επίπεδα – τοπικό, εθνικό και περιφερειακό. Είναι απαραίτητο να εμπλακούν οι άνθρωποι στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και να ενισχυθεί η κοινωνία των πολιτών.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Η διαφθορά είναι παντού στα Βαλκάνια, 24Chasa, διαθέσιμο εδώ
• Quick Loan Fraud: Balkan Victims Left Helpless – and Indebted, Balkan Insight, διαθέσιμο εδώ