Του Νίκου Βελιώτη,
Ο σχεδιασμός και η ανακάλυψη φαρμάκων παραπέμπουν σε εικόνες από ταινίες επιστημονικής φαντασίας, στις οποίες διπλές έλικες DNA και άλλα εντυπωσιακά γραφικά περιστρέφονται ως ολογράμματα σε έναν φουτουριστικό εργαστηριακό χώρο. Μπορεί το σκηνικό αυτό να μην ταυτίζεται με την πραγματικότητα, αυτό δεν παύει να σημαίνει ότι ο σχεδιασμός φαρμάκων δεν είναι ένας υπερσύγχρονος και εξειδικευμένος κλάδος. Πολλές φορές, όμως, τα φάρμακα, ανακαλύπτονται με πιο απλούς και απρόσμενους ακόμα και παράλογους τρόπους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την ανακάλυψη της πενικιλίνης. Αξιοσημείωτη είναι επίσης, η πορεία ανακάλυψης και χρήσης της νιτρογλυκερίνης, μια χημικής ουσίας που αρχικά ανακαλύφθηκε ως εκρηκτικό και εν τέλει χρησιμοποιείται ως αγγειοδιασταλτικό φάρμακο.
Η νιτρογλυκερίνη ανακαλύφθηκε την δεκαετία του 1840, από τον Ascanio Sobrero. O Ιταλός χημικός παρατήρησε ότι όταν αναμίγνυε νιτρικό οξύ με θεϊκό οξύ, σχηματιζόταν έναν ελαιώδες εκρηκτικό υγρό. Ονόμασε το υγρό αυτό πυρογλυκερίνη, ωστόσο θεωρούσε την εκρηκτική του ιδιότητα μη αξιοποιήσιμη. Ο Sobrero βάσιζε την άποψη αυτή, στο ότι η ουσία πυρογλυκερίνη (νιτρογλυκερίνη), είναι αρκετά πτητική και ασταθής και επομένως δεν έχει πρακτική αξία. Λίγα χρόνια αργότερα ένας Σουηδός χημικός, μαθητευόμενος στο εργαστήριο του συνεργάτη του Sobrero με μεγάλο ενδιαφέρον στις εκρήξεις, είδε προοπτική εμπορικής αξιοποίησης της νιτρογλυκερίνης. Ο σουηδός ονομαζόταν Alferd Nobel, ο οποίος κάποια χρόνια αργότερα καθιέρωσε και το ομώνυμο βραβείο.
Η οικογένεια του Nobel συντηρούσε επιχείρηση που πωλούσε εκρηκτικές ύλες και συναφή εξοπλισμό. Έτσι, ο Nobel ήξερε την αγορά και επομένως γνώριζε ότι το μέχρι τότε χρησιμοποιούμενη πυρίτιδα δεν είχε την ίδια υψηλή αποδοτικότητα της νιτρογλυκερίνης. Αξιοποιώντας, λοιπόν, τις γνώσεις του στη χημεία, ο Nobel κατάφερε το 1867 να εφεύρει τον δυναμίτη, ένα μίγμα νιτρογλυκερίνης με μια απορροφητική ουσία που καθιστά το μίγμα πιο ασφαλές. Βέβαια, αυτή η «εκρηκτική» περίοδος πειραματισμού, στοίχισε στον Nobel το εργαστήριο, καθώς και τις ζωές πολλών εργαζομένων, αλλά και του αδερφού του.
Ο Nobel εδραιώθηκε ως ο εφευρέτης του δυναμίτη μιας εφεύρεσης, που όπως έδειξε απέφερε πολλά κέρδη στον σουηδό χημικό, αφότου η ανακάλυψή της αξιοποιήθηκε σε μαζική κλίμακα για τις ανάγκες των ορυχείων. Η ιστορία της νιτρογλυκερίνης γίνεται πιο σκοτεινή με την έναρξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, όταν χρησιμοποιήθηκε ως κύριο συστατικό για την δημιουργία φονικών βομβών.
Εντούτοις η αποκατάσταση της νιτρογλυκερίνης στον κόσμο της χημείας και η μεταμόρφωση της από «βάτραχο» σε «πρίγκιπα», ξεκινάει πριν την αρχή του εικοστού αιώνα και του πολέμου. Τότε, ορισμένοι γιατροί πειραματιζόταν δειλά, με μικρές ποσότητες νιτρογλυκερίνης σε ασθενείς με στηθάγχη και αρτηριακή πίεση. Το 1878 ο γιατρός William Murrell θεραπεύει τους πρώτους ασθενείς και ένα χρόνο αργότερα δημοσιεύεται σχετικό άρθρο με τα επιτυχή αποτελέσματα. Η οξύμωρη ιστορία της νιτρογλυκερίνης φτάνει στο αποκορύφωμα της, όταν χορηγήθηκε στονo Alfred Nobel το 1896, λίγους μήνες προτού πεθάνει, νιτρογλυκερίνη για την αντιμετώπιση της στηθάγχης. Το τραγικό αυτό παιχνίδι της μοίρας, με τραγικό ήρωα τον άνθρωπο που πλούτισε με την εμπορική εκμετάλλευση, επισφραγίζεται με μια επιστολή του τελευταίου προς έναν φίλο του. Στην επιστολή έγραφε: «Δεν είναι ειρωνεία της μοίρας που μου έχει συνταγογραφηθεί νιτρογλυκερίνη, να την λαμβάνω εσωτερικά! Το λένε Τρινιτρίν, για να μην τρομάξουμε τον χημικό και το κόσμο». Τελικά, ο Nobel κληροδότησε όλη του την παρουσία στο ίδρυμα Νόμπελ και στο θεσμό των βραβείων Νόμπελ.
Σήμερα η νιτρογλυκερίνη χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά ως φάρμακο. Η ουσία χάνει την εκρηκτική της ιδιότητα όταν διαλύεται στο νερό και ως εκ τούτου σε κατάλληλες συγκεντρώσεις είναι ασφαλής προς χρήση. Η νιτρογλυκερίνη δρα ως προφάρμακο, δηλαδή αποκτάει την θεραπευτική της δράση, αφού πρώτα μεταβολιστεί από τον οργανισμό μας. Πιο συγκεκριμένα η νιτρογλυκερίνη ανάγεται σε οξείδιο του αζώτου (ΝΟ), ένα αγγελιοφόρο μόριο το όποιο σηματοδοτεί την έναρξη ενός μεταγωγικού καταρράκτη οδηγώντας στην χάλαση των λείων μυϊκών ινών των αγγείων. Έτσι, προκαλείται αγγειοδιαστολή και μειώνει την αρτηριακή πίεση και άλλες σχετιζόμενες καταστάσεις. Το 2020 ήταν το 165ο πιο συχνά συνταγογραφόυμενο φάρμακο στις ΗΠΑ με πάνω από 3 εκατομμύρια συνταγές.
Η ιστορία της νιτρογλυκερίνης, μπορεί να ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους. Αποτελεί ένα παράδειγμα της διττής φύσης του κόσμου στο πνεύμα του δίκοπου μαχαιριού. Αποτελεί μια υπενθύμιση της απλότητας με την οποία λειτουργεί η φύση, στην οποία μια απλή χημική ένωση, που ανακαλύφθηκε το 19ο αιώνα αποτελεί βασικό φάρμακο ακόμα και στην εποχή της ακμάζουσας βιοτεχνολογίας. Αποτελεί, επίσης, υπενθύμιση για την ειρωνεία της ζωής και τις ανατροπές που αυτή μπορεί να φέρει. Σε τελική ανάλυση, ακόμα και αν κάποιος δεν θέλει να κάνει βαθυστόχαστες σκέψεις και συνδέσεις, η ανάγνωση και μόνο της ιστορίας είναι ενδιαφέρουσα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Nitroglycerin: How An Explosive Became a Cardiac Drug, Med Scape. Διαθέσιμο εδώ
- The Man Who Invented Nitroglycerin Was Horrified By Dynamite, Smithsonian Magazine. Διαθέσιμο εδώ
- After 130 years, the molecular mechanism of action of nitroglycerin is revealed, PNAS. Διαθέσιμο εδώ
