Του Νίκου Λυκομήτρου,
Πέρα από τις κινητοποιήσεις για τον εκδημοκρατισμό που έλαβαν χώρα το 1989 στις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ, υπήρχαν και διάφορες κινητοποιήσεις που έλαβαν στη Σοβιετική Ένωση, οι οποίες αποζητούσαν είτε αυξημένη αυτονομία εντός της ΕΣΣΔ, αρχικά, και προς το 1990-1991, σταδιακά πλήρη ανεξαρτησία, ιδίως στις δυτικές δημοκρατίες. Το σημερινό άρθρο πραγματεύεται τον Βαλτικό δρόμο, σίγουρα μια από τις πιο ενδιαφέρουσες κινητοποιήσεις αυτής της εποχής. Οι Βαλτικές δημοκρατίες (Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία) είχαν ενταχθεί με αμφιλεγόμενες διαδικασίες στην Σοβιετική Ένωση, και οι Δυτικές χώρες δεν αναγνώρισαν ποτέ την ένταξή τους στην ΕΣΣΔ.
Αφού η Σοβιετική Ένωση εγκατέστησε στρατό στις τρεις παραπάνω χώρες, το 1939, με αιτιολόγηση την Ναζιστική επέκταση, η Σοβιετική κυβέρνηση εγκατέστησε φίλια προσκείμενες σε αυτή κυβερνήσεις, το 1940 και έπειτα, μετά τη διενέργεια εκλογών όπου συμμετείχαν συνδυασμοί των τοπικών κομμουνιστικών κομμάτων, μέσω αυτών, δρομολόγησε την ένταξη των τριών αυτών δημοκρατιών στην Σοβιετική Ένωση το 1940. Οι βαλτικές δημοκρατίες κατελήφθησαν το 1941 από τους Ναζί, με αρκετούς Εσθονούς να καλωσορίζουν τους Γερμανούς σαν απελευθερωτές. Οι δυτικές χώρες, δεν αναγνώρισαν ποτέ αυτή την προσάρτηση, και οι εξόριστες κυβερνήσεις θεώρησαν την προσάρτηση παράνομη. Έπειτα, οι δημοκρατίες αυτές ανακατελήφθησαν το 1944 και εντάχθηκαν οριστικά στην ΕΣΣΔ, με την ανοικοδόμηση της βιομηχανίας τους να ακολουθεί, όπως επίσης και η μετανάστευση αρκετών ανθρώπων από την υπόλοιπη ΕΣΣΔ, που οδήγησαν στην σημαντική αλλαγή του εθνολογικού χάρτη και στην ενίσχυση του εργατικού δυναμικού της περιοχής.
Η κύρια διαδήλωση έλαβε χώρα στις 23 Αυγούστου 1989. Η μέρα δεν επελέγη τυχαία: ήταν ακριβώς 50 χρόνια μετά την υπογραφή του πρωτοκόλλου Μόλοτωφ-Ρίμπεντροπ, μεταξύ ΕΣΣΔ και Ναζιστικής Γερμανίας, με την οποία μοιράστηκε η ανατολική Ευρώπη στους δύο. Ήταν μια στρατηγική κίνηση των Σοβιετικών, με την οποία επεδίωκαν να κρατήσουν τον εχθρό όσο γίνεται πιο μακριά από τα σύνορα τους, και να κερδίσουν χρόνο για να προετοιμάσουν τις δυνάμεις τους, για να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τα γερμανικά στρατεύματα. Οι λεπτομέρειες του πρωτοκόλλου μόλις γίνονταν γνωστές στους Σοβιετικούς, στην περίοδο της περεστρόικας.
Οι διαδηλώσεις συνδιοργανώθηκαν από την τοπική αντιπολίτευση και τα αυτονομιστικά κινήματα. Με την χαλάρωση των περιορισμών επί Γκορμπατσώφ, άρχισε να ξετυλίγεται δημόσια η επιθυμία των Βαλτών για ανεξαρτησία, αλλά και η αγανάκτηση με τις συνθήκες διαβίωσης σε σχέση με το δυτικό μπλοκ. Ήδη από τον Ιούλιο είχε σχεδιαστεί η πραγματοποίηση μεγάλης διαδήλωσης για την ημέρα εκείνη, όμως η ιδέα για μια ανθρώπινη αλυσίδα διατυπώθηκε για πρώτη φορά στο Πέρνου της Εσθονίας. Οι προετοιμασίες συνέχισαν τις επόμενες εβδομάδες με την χαρτογράφηση της πορείας και την περαιτέρω οργάνωση των δραστηριοτήτων. Την ημέρα της διαδήλωσης άλλοι εργοδότες επέτρεψαν την συμμετοχή, και άλλοι όχι. Στην Εσθονία κηρύχθηκε δημόσια αργία.
Την ημέρα της διαδήλωσης – ανθρώπινης αλυσίδας ο δρόμος των διαδηλώσεων περνούσε και από τις τρεις πρωτεύουσες των βαλτικών δημοκρατιών, πέρα από τις διαδηλώσεις που γίνονταν σε τοπικό επίπεδο. Κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων, ιερείς έκαναν λειτουργίες, άνθρωποι τραγουδούσαν εθνικούς ύμνους ή κυμάτιζαν τις μεσοπολεμικές (και σημερινές) σημαίες, όπως επίσης έκαναν πορείες μνήμης για τα θύματα των καταστολών της Σοβιετικής εποχής. Κατά την διάρκεια των διαδηλώσεων, άλλο ένα θέμα ήταν η αποκήρυξη του σταλινισμού, αλλά και η έντονη κριτική στην Σοβιετική διακυβέρνηση και τον Στάλιν. Ορισμένοι διαδηλωτές κρατούσαν κεριά. Διαδηλώσεις αλληλεγγύης έγιναν στη Γερμανία, την Μολδαβία και την Μόσχα.
Η κινητοποίηση ήταν επιτυχημένη, καθώς περίπου 700.000 Εσθονοί και 1.000.000 Λιθουανοί, και 400.000 Λετονοί, σύμφωνα με το Reuters (ή 300.000 και 500.000 Εσθονοί και Λιθουανοί κατά τους Σοβιετικούς), δηλαδή ένα πολύ σοβαρό ποσοστό των κατοίκων σε κάθε περίπτωση, σε βαθμό μάλιστα που είχαν σχηματιστεί συνεχείς ανθρώπινες αλυσίδες στις τρεις δημοκρατίες, οι οποίες διέσχιζαν πάρα πολλά χωριά. Στις 7:00 το απόγευμα τοπική ώρα, δόθηκε το σήμα να ενώσουν τα χέρια οι συμμετέχοντες σχηματίζοντας μια συνεχή ανθρώπινη αλυσίδα που έφθανε από τον πύργο Γκεντιμίνας στο Βίλνιους μέχρι το κτίριο Χέρμαν στο Τάλιν. Η συμμετοχή ήταν αρκετά μεγάλη, σε βαθμό που αρκετοί που δεν κατάφεραν να μπουν στην κύρια ανθρώπινη αλυσίδα, οργάνωσαν ανθρώπινες αλυσίδες γύρω από την κύρια.
Η διαδήλωση ήταν ιδιαίτερα σημαντική και πολυπληθής, καθώς σε μόλις οκτώ εκατομμύρια κατοίκους στις τρεις δημοκρατίες, συμμετείχαν περί τα δυο εκατομμύρια άτομα, σχηματίζοντας μια συνεχή αλυσίδα ανθρώπων από την νότια Λιθουανία ως τη βόρεια Εσθονία, με στόχο να πιέσουν για την ανεξαρτησία των τριών εθνών αλλά και να δείξουν την αλληλεγγύη μεταξύ των τριών εθνών, διαφημίζοντας παράλληλα την προσπάθεια τους στο εξωτερικό. Για τους Βάλτες η ειρηνική αυτή διαδήλωση ήταν σημαντική, γιατί έθεσε στο προσκήνιο τις περιοχές τους στη παγκόσμια κοινότητα. Ήδη από το 1987, κάποιες μικρότερες διαδηλώσεις την ίδια μέρα του Αυγούστου λάμβαναν χώρα σε αυτές τις δημοκρατίες.
Η Σοβιετική κυβέρνηση αντέδρασε στις 26 Αυγούστου 1989 με την ΚΕ του ΚΚΣΕ να προειδοποιεί τους κατοίκους για τις «εθνικιστικές, εξτρεμιστικές ομάδες» που προωθούσαν «αντισοσιαλιστικούς, αντισοβιετικούς» σκοπούς και ότι τρομοκρατούσαν όσους ήταν πιστοί στην Σοβιετική Ένωση, επικρίνοντας τις τοπικές αρχές. Πάντως, η Σοβιετική κυβέρνηση δεν προχώρησε περαιτέρω, και οι προετοιμασίες για την ανάκτηση της ανεξαρτησίας των τριών κρατών συνέχισαν καθόλη την επόμενη περίοδο.
Ο βαλτικός δρόμος, σαν διαδήλωση, αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου βαλτικού κινήματος, της αποκαλούμενης «τραγουδιστής επανάστασης» (1987-1991). Η μαζική αυτή κινητοποίηση οδήγησε στην προώθηση του κινήματος ανεξαρτησίας διεθνώς, δίνοντας έμφαση στον ειρηνικό χαρακτήρα της διαδήλωσης. Άλλος ένας λόγος που η διαδήλωση έχει ιστορική σημασία για τις Βαλτικές χώρες είναι γιατί σταδιακά άρχισε η αλλαγή της συζήτησης και η επιδίωξη πλήρους ανεξαρτησίας παρά επαυξημένης αυτονομίας μέσα στην Ένωση. Το σοβιετικό κοινοβούλιο αποκήρυξε το πρωτόκολλο τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, χωρίς όμως να αναγνωριστεί πάντως ότι οι εκλογές του 1940 ήταν παράνομες. Τα ανώτατα σοβιέτ στην Βαλτική είχαν κηρύξει τη «στρατιωτική κατοχή» της Βαλτικής ως παράνομη τον Νοέμβριο. και τον Μάρτιο του 1990 ακολούθησε η ανακήρυξη ανεξαρτησίας της Λιθουανίας, για να αναγνωριστεί τον Σεπτέμβριο του 1991 η ανεξαρτησία των τριών κρατών.
Τα σημερινά βαλτικά κράτη έχουν κινηθεί στο στόχο να απομακρυνθούν από την Σοβιετική σφαίρα και να γίνουν μέλη του ευρωατλαντικού μπλοκ, καταγράφοντας σημαντική οικονομική ανάπτυξη από τότε. Έχουν όμως επικριθεί από τη Ρωσία, για την μη απόδοση υπηκοότητας σε πολλούς Ρώσους και τον εξωραϊσμό του ναζισμού μεταξύ άλλων, και οι σχέσεις τους ποτέ δεν ήταν καλές.
Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα λαϊκή κινητοποίηση, η οποία αξίζει περισσότερη μελέτη, καθώς ένα σημαντικό μέρος του γηγενούς πληθυσμού ενώθηκε για να ζητήσει την ανεξαρτησία της χώρας του. Αρκετές εκδηλώσεις γίνονται κάθε χρόνο προς τιμήν αυτού του γεγονότος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Hiden, John & Salmon, Patrick (2014), The Baltic Nations and Europe: Estonia, Latvia and Lithuania in the Twentieth Century, Διαθέσιμο εδώ
- Taagepera, Rein (2018), Estonia: Return To Independence, Διαθέσιμο εδώ
