Του Λάμπρου Κουρή,
Ως γνωστόν, στον Μεσαίωνα, οι σχέσεις κράτους και Εκκλησίας ήταν πολύ στενές. Για να έχουν οι μονάρχες ομαλή βασιλεία, χρειάζονταν την εύνοια του Πάπα και, κατ’ επέκταση, του Θεού. Κάποιες φορές, όμως, οι σχέσεις της Εκκλησίας και της πολιτείας δεν ήταν καλές. Ένα παράδειγμα αυτής της κατάστασης είναι η έριδα της περιβολής. Πριν προχωρήσουμε στα γεγονότα, πρέπει να αναφερθεί τι είναι η έριδα της περιβολής. Αναφερόμαστε στη διαμάχη των Γερμανών Αυτοκρατόρων και των Παπών για την εκλογή των εκπροσώπων της Παπικής Εκκλησίας στις επισκοπικές έδρες της Αυτοκρατορίας.
Πώς, όμως, άρχισε όλη αυτή η ιστορία; Μεταφερόμαστε στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στο έτος 1075, υπό τη βασιλεία του Ερρίκου Δ΄. Εκείνη τη χρονιά, ο Πάπας Γρηγόριος απαγορεύει την περιβολή των επισκόπων με δαχτυλίδι και ποιμαντορική ράβδο από μη εκκλησιαστικούς άρχοντες. Δυο χρόνια νωρίτερα, ο Γρηγόριος πήρε το μέρος των Σαξώνων αρχόντων, οι οποίοι εξεγέρθηκαν κατά του Αυτοκράτορα. Οι συγκρούσεις συνεχίζονται και το 1076, με αφορμή την αρχιεπισκοπή του Μιλάνου, ο Γρηγόριος Ζ΄ αφόρισε τον αυτοκράτορα Ερρίκο Δ’ και του αφαίρεσε τη βασιλική εξουσία, επικαλούμενος το δικαίωμα του δεσμείν και λύειν, το οποίο λέγεται ότι παραχώρησε ο Χριστός στον Απόστολο Πέτρο. Οι ανώτεροι αριστοκράτες εξεγέρθηκαν με αφορμή των αφορισμό του Ερρίκου από τον Πάπα. Το 1077, ο Πάπας Γρηγόριος πήγε στη Γερμανία, για να προεδρεύσει σε συνέλευση ευγενών, με σκοπό να κρίνουν τον αυτοκράτορα. Αποφασίζοντας να υποχωρήσει, ο αυτοκράτορας συναντιέται με τον Πάπα στην Canossa, κάστρο στην επικράτεια της Κόμισσας Ματθίλδης της Τοσκάνης.
Μετανιωμένος, ο Ερρίκος υποβάλλει την παραίτησή του από τον θρόνο. Αυτή ήταν μια έξυπνη διπλωματική κίνηση, γιατί ο Πάπας δεν μπορούσε να αρνηθεί την άρση αφορισμού του Ερρίκου, αν και ισχυρίστηκε ότι ανακάλεσε τον αφορισμό χωρίς να δώσει πίσω το στέμμα. Αυτό οδήγησε τους Γερμανούς ευγενείς να εκλέξουν νέο αυτοκράτορα, τον Ροδόλφο του Ραϊνφέλντεν. Ο Γρηγόριος διεκδίκησε τη διαιτησία μεταξύ του Ροδόλφου και του Ερρίκου και το 1080, με καθυστέρηση τριών ετών και με έναν πόλεμο στα εδάφη της αυτοκρατορίας, ο Πάπας αφόρισε τον Ερρίκο για άλλη μια φορά. Επίσης, απηύθυνε έκκληση στον Απόστολο Πέτρο να στερήσει τους διεφθαρμένους από τις περιουσίες τους. Σύντομα, ο Ροδόλφος έχασε στη μάχη από τον Ερρίκο, ο οποίος διόρισε αντίπαπα και το 1084 ο Πάπας Γρηγόριος έφυγε από τη Ρώμη. Ο Γρηγόριος πέθανε το 1085, αιχμάλωτος τον Νορμανδών του Ροβέρτου Γυισκάρδου.
Ωστόσο, η διαμάχη μεταξύ Ερρίκου και Αγίας Έδρας εξελίχθηκε. Άρχισαν να κυκλοφορούν επιστολές. Ο Πάπας έγραφε επιστολές στον Άγιο Πέτρο και ο Ερρίκος απάντησε με λάσπη στον τίτλο του Πάπα, με την κατηγορία ότι υποθάλπει εξέγερση εναντίον του. Υποστήριζε ότι η εξουσία του βασιλιά ήταν απευθείας από τον Θεό και όχι από τον Πάπα μέσω του Παπικού χρίσματος, αλλά δεχόταν να καθαιρεθεί, αν ποτέ έφευγε από τη χριστιανική πίστη. Ένας που υπερασπίστηκε τον Ερρίκο, ήταν ο ανώνυμος συγγραφέας των Αγγλονορμανδικών Πραγματειών, ο οποίος υποστήριζε πως η εξουσία του Πάπα περιορίζεται στα πνευματικά θέματα και ότι οι επίσκοποι αποκτούσαν την εξουσία απευθείας από τον Θεό, γιατί ο Πάπας είναι απλά ο επίσκοπος της Ρώμης.
Άλλες απόψεις περί του θέματος ήταν οι ακόλουθες: σύμφωνα με τον νομομαθή Πέτρο Κράσσο, η εξουσία της εγκόσμιας διακυβέρνησης πηγάζει από το αστικό δίκαιο και όχι από το κανονικό, ενώ σύμφωνα με τον Σάξωνα μοναχό Μανεγγόλδο, ο βασιλιάς είχε ένα συμβόλαιο με την κοινότητα για τη δίκαιη διακυβέρνηση της πρώτης. Αυτό σημαίνει πως η εξουσία δεν πηγάζει από τον Θεό, αλλά τη δίνει ο λαός. Ο λαός δεν έχει την υποχρέωση υπακοής, αν ο βασιλιάς δεν κυβερνά δίκαια. Ο αυτοκράτορας απέρριψε και τις δυο απόψεις, γιατί έλεγαν ότι ο βασιλιάς είναι λαϊκός και όχι κληρικός.
Κάποια στιγμή, η έριδα της περιβολής λύθηκε. Μέχρι να βρεθεί, όμως, η λύση, ακολούθησαν περισσότερες συγκρούσεις. Οι εχθροπραξίες στη Γερμανία και την Ιταλία συνεχίζονταν, ακόμα και αν ο Ερρίκος Δ΄ υπερτερούσε αριθμητικά. Δεν μπορούσε, όμως, να ελέγξει τις εκκλησιαστικές γαίες. Στην αρχή της σύγκρουσης, κάποιοι Γερμανοί επίσκοποι υποστήριζαν τον αυτοκράτορα, γιατί όντως πίστευαν ότι ο Πάπας δεν έπρεπε να ασχολείται με την πολιτική. Το 1100, όμως, ο γερμανικός κλήρος είχε φανερά ταχθεί υπέρ της Ρώμης και αυτό άρχισε συγκρούσεις στις γερμανικές πόλεις, κυρίως στην περιοχή του Ρήνου, όπου υπήρχαν αρκετοί υπέρ του αυτοκράτορα.
Ο Ερρίκος Δ΄ και ο γιος του, ο Ερρίκος Ε΄, αναγνώρισαν νομικά διάφορες ενώσεις πόλεων, για να πολεμήσουν τους επισκόπους, αλλά τα μέλη της ανώτερης αριστοκρατίας συνέχισαν να εναντιώνονται στον αυτοκράτορα, με τη δικαιολογία ότι ο Ερρίκος Δ΄ συγκρουόταν με τον Πάπα. Το 1105, ο Ερρίκος Ε΄ πήρε το μέρος των ευγενών, λέγοντας ότι έπρεπε να υπάρξει μια συμφωνία με την Εκκλησία, αλλά αυτό το έκανε πιστεύοντας ότι εμπόδιο σε μια συμφωνία ήταν ο χαρακτήρας του πατέρα του. Ο πατέρας του πέθανε τον επόμενο χρόνο και ανέλαβε ο Ερρίκος Ε΄, ο οποίος πολέμησε με τον ίδιο τρόπο την Εκκλησία.
Ας αφήσουμε, όμως, τη Γερμανία για λίγο και ας δούμε ποια κατάσταση επικρατούσε στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, σχετικά με το ζήτημα. Στη Σικελία, όπου μετά το 1100 βασίλευαν οι Νορμανδοί, το ζήτημα πήρε την πιο ακραία μορφή του. Ο βασιλιάς μπορούσε να διορίσει επισκόπους και ηγουμένους. Στην Αγγλία και τη Γαλλία, η έριδα της περιβολής δεν είχε πάρει την ίδια αγριότητα με τη Γερμανία, γιατί μόνο ο Γερμανός αυτοκράτορας ήταν σοβαρή απειλή για τον Πάπα. Το 1080, ο βασιλιάς Γουλιέλμος ο Κατακτητής διαφώνησε με τον Πάπα Γρηγόριο Ζ΄, ο οποίος ισχυριζόταν ότι ο πρώτος κατείχε την Αγγλία σαν φέουδο και ο Πάπας ήταν ο κυρίαρχος. Στη Γαλλία, εκείνη την εποχή, βασίλευε ο Φίλιππος Α΄. Ήταν πιο αδύναμος από τον βασιλιά της Αγγλίας, γιατί η συμπεριφορά του στο ζήτημα του γάμου θεωρήθηκε προσβολή προς τον Πάπα. Ο Πάπας διέταξε τον Φίλιππο να απαγορεύσει την περιβολή με δαχτυλίδι και ποιμαντορική ράβδο, αλλά ο δεύτερος κατείχε μόνο το 1/3 των επισκοπών της Γαλλίας και ούτε μπορούσε, ούτε ήθελε να το κάνει. Έτσι, ο Πάπας Γρηγόριος τον αφόρισε.
Πίσω στην Αγγλία, το 1093, η σχέση με τον Πάπα οξύνθηκε ξανά, γιατί ο βασιλιάς Γουλιέλμος Β΄ αποδέχθηκε τον διορισμό του Άνσελμου σε αρχιεπίσκοπο του Κάντερμπερι, ο οποίος στην αρχή ήταν ηγούμενος στη μονή του Μπεκ. Ο Άνσελμος αρνήθηκε να διοριστεί από το βασιλιά και προσπάθησε να απαλλάξει την Εκκλησία από τον κοσμικό έλεγχο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εξορία του Ανσέλμου. Εν συνεχεία, ο Άγγλος μονάρχης ανακάλεσε τον Άνσελμο από την εξορία, αλλά ο δεύτερος αρνήθηκε να χειροτονήσει επισκόπους και ηγουμένους ορισμένους από τον βασιλιά. Το 1107 μπόρεσαν να συμβιβαστούν, με τον βασιλιά να δέχεται να εγκαταλείψει την περιβολή. Διατήρησε, όμως, το δικαίωμα να δέχεται προσκύνηση της Εκκλησίας για της γαίες της. Αυτός ο νόμος είχε τόσο λίγη σημασία για τους ναούς στην Αγγλία, που το δικαίωμα ορισμού υποψηφίων για τις κενές θέσεις στην Εκκλησία αναγνωρίστηκε από τους νόμους του Ερρίκου Β΄ (1154-1189).
Με τον παραπάνω τρόπο, ο Ερρίκος κατάφερε να έχει τους Πάπες σε απόσταση, αλλά, όταν πέθανε, οι παπικοί απεσταλμένοι ρύθμιζαν τους διορισμούς. Στην ηπειρωτική Ευρώπη και συγκεκριμένα στη Γαλλία, από το 1097, ο σχολιαστής κανονικού δικαίου Ιβών της Σαρτρ επεσήμανε τη διάκριση μεταξύ της περιβολής των επισκόπων με κοσμική εξουσία και της περιβολής με δαχτυλίδι και ποιμαντορική ράβδο. Το 1111, ο Πάπας Πασχάλης Β΄ επιθυμούσε να ήθελε να παραδώσει όλη την περιουσία της Εκκλησίας στον βασιλιά, ώστε αυτή να επικεντρωθεί στα πνευματικά της καθήκοντα. Την ίδια χρονιά, ενώ ήταν αιχμάλωτος του αυτοκράτορα, του παραχώρησε το δικαίωμα περιβολής ιερωμένων με τα σύμβολα της πνευματικής εξουσίας. Χαρακτηρίστηκε αιρετικός και άλλαξε γνώμη, όταν απελευθερώθηκε.
Τελικά, στη Γερμανία, το 1122 έγινε διακανονισμός για τα γερμανικά και ιταλικά εδάφη. Το Κονκορδάτο της Βορματίας υπάρχει και στις δυο μορφές του και οι Πάπες ισχυρίστηκαν ότι αναφερόταν μόνο στον Ερρίκο Ε΄. Ο τελευταίος παραιτήθηκε από την περιβολή, δεχόμενος ότι ήταν μόνο κοσμικός άρχοντας. Στη Γερμανία, όμως, ο βασιλιάς ήταν παρών στην εκλογή επισκόπων και θα έκρινε τις εκλογές και δεν θα παρέδιδε τη λόγχη, αν δεν ήταν σύμφωνος. Άρα είχε δικαίωμα στο βέτο, αφού ο εκλεγμένος με κανονικό δίκαιο και δαχτυλίδι και ποιμαντορική ράβδο επίσκοπος, δεν μπορούσε να ασκήσει καθήκοντα χωρίς τις γαίες της επισκοπής του. Έτσι, τελειώνει μια διαμάχη που κράτησε σχεδόν 50 χρόνια. Με υποχωρήσεις και από τις δυο πλευρές. Παρόλα αυτά, οι θρησκευτικές διαμάχες στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία θα συνεχίσουν και κατά τον 16ο και 17ο αιώνα, αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- David, Nicholas (2013), Η εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Hamiltonζ, Bernard (1986), Religion in the Medieval West, Λονδίνο: Edward Arnold.
