Της Χαράς Γρίβα,
Ήταν μόλις η δωδεκάτη μέρα του Μάη του 1948, όταν οι Σοβιετικοί αποφασίζουν να αποκλείσουν το Δυτικό Βερολίνο. Με την λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στις 8 Μαΐου του 1945 (με την υπογραφή της άνευ όρων παράδοσης της Γερμανίας), η κοινωνία όπως την γνωρίζαμε κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα άλλαξε άρδην, με τρόπο που ίσως μόνο οι λίγοι διανοούμενοι άνθρωποι της εποχής θα μπορούσαν να φανταστούν.
Όσο τα κράτη προσπαθούσαν να ανασυγκροτηθούν από τα ανείπωτα δεινά που τους προκάλεσε η ναζιστική μανία του Hitler, οι νικητήριες συμμαχικές δυνάμεις μοίραζαν τα λάφυρα του πολέμου, δηλαδή τη Γερμανία και την Αυστρία. Κατά την διάρκεια των συζητήσεων στην Διάσκεψη του Potsdam στα 1945, ο Truman, ο Churchill μαζί με τον Attlee και ο Stalin συμφώνησαν να χωρίσουν τη Γερμανία και την Αυστρία σε τέσσερις ζώνες κυριαρχίας, όπως επίσης θα χώριζαν και τις πρωτεύουσες των κρατών αυτών κατά τον ίδιο τρόπο. Με αυτόν τον τρόπο, πίστευαν πως θα αφόπλιζαν την Γερμανία και θα την εμπόδιζαν να επαναστρατιωτικοποιηθεί αποφεύγοντας στο μέλλον άλλες πολεμικές συρράξεις ολοκληρωτικού χαρακτήρα.
Ενώ το σχέδιο διαίρεσης της Γερμανίας έδειχνε να λειτουργεί, οι πρώτοι τριγμοί δημιουργήθηκαν. Η άμεση, στην ουσία, απειλή του κομμουνισμού και της κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας από τις αποφάσεις της Δύσης στο Βερολίνο, ανάγκασε τον Stalin να λάβει έκτακτα μέτρα. Ο αποκλεισμός του Βερολίνου στα 1948 ήταν η πρώτη ένθερμη πολεμική ενέργεια του Ψυχρού Πολέμου, ανάμεσα στα κυρίαρχα αντιμαχόμενα κράτη και όχι ανάμεσα σε αντιπροσώπους, όπως συνέβη με άλλους πολέμους μεταγενέστερα. Η ΕΣΣΔ κράτησε την πολιορκία για λιγότερο από έναν χρόνο, όμως η Δύση κατάφερε να σπάσει τον αποκλεισμό.
Ο όλο και αυξανόμενος ανταγωνισμός ανάμεσα σε ΗΠΑ και ΕΣΣΔ έκανε επιτακτική την ανάγκη ορισμού και ανάλυσης της έννοιας του διπολικού κόσμου. Το διεθνές σύστημα, μετά το 1945, λειτουργούσε με δύο παίκτες, τις ΗΠΑ που αντιπροσώπευαν τον φιλελευθερισμό-καπιταλισμό και την ΕΣΣΔ που αντιπροσώπευε τον κομμουνισμό. Η έκφραση του Βρετανού Πρωθυπουργού Winston Churchill «το σιδηρούν παραπέτασμα» περιέγραφε με πλήρη ακρίβεια τη διαίρεση του κόσμου στα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα.
Ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ένας πόλεμος που βασιζόταν στην ιδεολογία και την επίδειξη ισχύος, πρακτική που δημιουργούσε συνεχώς στον αντίπαλο αισθήματα φόβου ότι θα δεχθεί επίθεση ανά πάσα ώρα και στιγμή. Η συνεχής πολεμική προετοιμασία με την διαρκή αγορά πολεμικών εξοπλισμών, η ανάπτυξη πυρηνικού οπλοστασίου, η διάχυση της ιδεολογίας με οποιονδήποτε τρόπο στην κοινωνία, τα συνεχόμενα τεχνολογικά επιτεύγματα και οι επιστημονικές ανακαλύψεις προκαλούσαν επικίνδυνους ανταγωνισμούς μεταξύ Δύσης-Ανατολής, κάτι που χαρακτηρίζει όλη την ψυχροπολεμική περίοδο.
Τα μέσα για την επίτευξη των δράσεων αυτών δεν ήταν πάντα τόσο «άγια» όσο θα θέλαμε να πιστεύουμε. Τα βασανιστήρια που υπέστησαν αντιφρονούντες και από τα δύο στρατόπεδα δεν μπορεί να τα σκεφτεί ανθρώπινος νους. Η προπαγάνδα θεωρείτο άσσος κάτω από το μανίκι, εργαλείο που το χρησιμοποιούσαν όλα τα κράτη, ειδικά τα κομμουνιστικά καθεστώτα. Η ελεύθερη επικοινωνία και διέλευση που προσέφερε η δύση ερχόταν σε αντίθεση με την απαγόρευση εξόδου από τα κομμουνιστικά κράτη. Από την άλλη, η κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα που προσέφερε ο υπαρκτός σοσιαλισμός (στο σημείο που μπορούσε) ερχόταν σε αντίθεση με τις κοινωνικές παθογένειες μιας καπιταλιστικής κοινωνίας, που όριζε ότι όποιος διαθέτει το κεφάλαιο, θα επιβιώσει. Η ισορροπία δυνάμεων που υπήρχε κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου, έχει δώσει την θέση της στις ολέθριες προσπάθειες των ΗΠΑ και ΕΣΣΔ να κυριαρχήσουν στην κοινωνία.
Ο όλος ανταγωνισμός ανάμεσα στις δυο υπερδυνάμεις δεν διαφαίνεται μονάχα μέσα από τους τομείς της οικονομίας και της πολιτικής αλλά γίνεται αντιληπτός και μέσα από τον τομέα του πολιτισμού. Κάθε χώρα έχει την δική της πολιτισμική κληρονομιά την οποία προσπαθεί να προστατεύσει ώστε να μην αλλοιωθεί από ξενικά στοιχεία. Εφόσον, λοιπόν, ο κόσμος είχε χωριστεί σε δυο στρατόπεδα, και εφόσον ακολουθούσαν τα συμμαχικά κράτη κάθε πλευράς έναν παρόμοιο τρόπο διακυβέρνησης, ήταν σχεδόν αναπόφευκτο ότι θα επηρεάζονταν και τα πολιτισμικά τους στοιχεία. Όλοι έχουμε δει ταινίες και σειρές εποχής του Hollywood και μπορούμε να παρατηρήσουμε έναν τρόπο ζωής παρόμοιο με τον δικό μας σε ό,τι αφορά τον τρόπο ένδυσης, τις διατροφικές συνήθειες, την μουσική και τον χορό ενώ γενικά προβάλλεται έντονα η υιοθέτηση του «αμερικανικού ονείρου».
Όπως, λοιπόν, ο καπιταλισμός για να διατηρηθεί στο προσκήνιο έπρεπε να εξαπλώνεται διαρκώς σε νέους τόπους, έτσι και ο αμερικανικός πολιτισμός, ως όπλο της χώρας για την επικράτησή της στον Ψυχρό Πόλεμο, έπρεπε να εξαπλωθεί ταχύτατα στα συμμαχικά της κράτη, δηλαδή στην Δυτική Ευρώπη. Οι Αμερικανοί πίστευαν πως εάν κάνουν τους Ευρωπαίους να αγαπήσουν τον αμερικανικό τρόπο ζωής μέσω της συνεχόμενης προβολής του, δεν θα έχουν κανέναν φόβο πλέον για οποιαδήποτε συσπείρωση των συμμάχων τους με τους αντιπάλους.
Η παγκοσμιοποίηση, ως έννοια άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτήν του καπιταλισμού, έχει την δυνατότητα να φέρει τους ανθρώπους σε επαφή με την αμερικάνικη κουλτούρα. Το ίδιο σκεπτικό κυριαρχούσε και στα σοβιετικά κράτη στα οποία δεν επιτρεπόταν σε καμία περίπτωση η παρείσφρηση ξενικών στοιχείων που ήταν συνυφασμένα με τον καπιταλισμό αλλά ταυτόχρονα προσπαθούσαν να προωθήσουν προϊόντα και υπηρεσίες που ήταν σοβιετικής παραγωγής. Έτσι, αναπτύχθηκε ο σοβιετικός κινηματογράφος, οι βιομηχανίες ανέπτυξαν παρόμοια προϊόντα με αυτά των ΗΠΑ έχοντας διαφορετική ονομασία, ενώ η ΕΣΣΔ λάμβανε μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες και σε άλλους διεθνείς επιστημονικούς θεσμούς με σκοπό να διακριθεί και να φανεί ανώτερη από τις ΗΠΑ. Συνεπώς, το εμπάργκο αμερικανικών και ευρωπαϊκών προϊόντων στις χώρες του κομμουνιστικού μπλοκ δημιούργησε αισθήματα καταπίεσης και ζήλιας πολλές φορές στους κατοίκους της ΕΣΣΔ, οι οποίοι συχνά εγκατέλειπαν την χώρα τους για την Δύση με κίνδυνο την ζωή τους. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που περνούσαν εν μία νυκτί το τείχος του Βερολίνου για να γευτούν τις ελευθερίες του καπιταλισμού.
Η νίκη του καπιταλισμού και της παγκοσμιοποίησης, μέσα από την ματιά των απλών ανθρώπων, φαίνεται από το χαρακτηριστικό παράδειγμα του ανοίγματος του πρώτου καταστήματος McDonalds στην Μόσχα στα 1990, δύο μόλις χρόνια πριν καταρρεύσει και επίσημα η ΕΣΣΔ και δώσει την ευκαιρία στις ΗΠΑ να «κυβερνήσει» σε έναν μονοπωλιακό πλέον κόσμο. Με την επικράτηση, συνεπώς, του αμερικανικού κράτους, δημιουργείται στην κοινωνία μία νέα τάξη πραγμάτων, για να υποδεχτεί τον 21ο αιώνα με νέα και ίσως πιο σοβαρά προβλήματα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Calvocoressi, P. (2010). Η Διεθνής Πολιτική μετά το 1945. Αθήνα: Εκδόσεις Τουρίκη.
- Judt, T. (2012). Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
- ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΨΥΧΡΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ. ΜΑΚ ΝΤΟΝΑΛΝΤΣ ΣΤΗ ΜΟΣΧΑ, youropia.gr, διαθέσιμο εδώ
