Του Γιάννη Αρμύρα,
Το ξημέρωμα της 9ης Ιουνίου 1923 βρήκε το βασίλειο της Βουλγαρίας με μια νέα κυβέρνηση. Η νέα αυτή κυβέρνηση κατέκτησε την εξουσία με πραξικόπημα, το οποίο διεξήχθη τη νύχτα της 8ης προς 9η Ιουνίου από μονάδες του στρατού υπό την ηγεσία της Στρατιωτικής Ένωσης, η οποία απομάκρυνε την κυβέρνηση της Βουλγαρικής Λαϊκής Αγροτικής Ένωσης, ή αλλιώς BZNS, έχοντας τότε ως Πρωθυπουργό τον Αλεξάνταρ Σταμπολίσκι.
Το πραξικόπημα αυτό αναγνωρίστηκε από τον τσάρο Μπόρις Γ΄ με βασιλικό διάταγμα. Αναγκαίο είναι να τονισθεί το γεγονός ότι η Λαϊκή Συμφωνία της Βουλγαρίας συμμετείχε επίσης στην προετοιμασία του πραξικοπήματος και στη συνέχεια έλαβε την υποστήριξη των περισσότερων δυνάμεων της αντιπολίτευσης, με εξαίρεση το δεύτερο μεγαλύτερο κοινοβουλευτικό κόμμα, το οποίο εκείνη την χρονική περίοδο ήταν το Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα (BKP). Για την σημερινή νεολαία της Βουλγαρίας, το πραξικόπημα αυτό αποτελεί ένα δύσκολο, δυσνόητο και περίπλοκο θέμα της νεότερης ιστορίας τους, όπως ακόμη και του βιβλίου Ιστορίας και Πολιτισμού στο οποίο διδάσκεται το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός, που, για αρκετούς ιστορικούς, άλλαξε για τα καλά τη βουλγαρική πολιτική. Αν, όμως, κάποιος κοιτάξει πιο προσεκτικά, θα παρατηρήσει ότι η 9η Ιουνίου είναι το πρώτο μεγάλο βήμα στη διαίρεση της βουλγαρικής κοινωνίας, κάτι από το οποίο δεν υπάρχει γυρισμός. Άξιο αναφοράς είναι το ότι μέχρι τον Νοέμβριο (του ίδιου έτους που πραγματοποιήθηκε το πραξικόπημα), τα γεγονότα του Ιουνίου ορίζονταν κατηγορηματικά ως φασιστικά, ενώ σήμερα μερικοί ιστορικοί αρχίζουν να μιλούν για μια μεγάλη «απόπειρα αποκατάστασης της δημοκρατίας» στη Βουλγαρία.
Πώς, όμως, φτάσαμε στο πραξικόπημα; Τα αίτια που εν τέλει προκάλεσαν, όπως αποδεικνύεται, την πρώτη μεγάλη «αντίθεση» του βουλγαρικού στρατού και λαού με την βουλγαρική ελίτ, πρέπει να αναζητηθούν κατά την εποχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την είσοδο της Βουλγαρίας στον συγκεκριμένο πόλεμο. Ο σκοπός και οι ελπίδες του βουλγαρικού βασιλείου για την «εθνική ενοποίηση» των Βουλγάρων, καταστράφηκαν με το τέλος του πολέμου και την υπογραφή της Συνθήκης του Νεϊγύ. Η συνθήκη αυτή υπεγράφη μεταξύ των συμμαχικών δυνάμεων και της Βουλγαρίας και ως αποτέλεσμα είχε την απόσπαση εδαφών που βρισκόντουσαν υπό βουλγαρική κατοχή (περίπου 9.000 τ.χλ.) και την προσάρτησή τους στην Ελλάδα (Δυτική Θράκη) και στην Γιουγκοσλαβία (κομμάτι της Μακεδονίας του Βαρδάρη και περιοχή του Πίροτ). Εκείνη την εποχή, μόνο δύο κόμματα αντιτάχθηκαν ανοιχτά στην είσοδο της Βουλγαρίας στον «Μεγάλο Πόλεμο», το BZNS με επικεφαλής τον Αλεξάνταρ Σταμπολίσκι και το BKP. Όταν οι στρατιώτες εξεγέρθηκαν τον Σεπτέμβριο του 1918, η κυβέρνηση του Αλεξάνταρ Μαλίνοφ απελευθέρωσε τους αγροτικούς ηγέτες από τη φυλακή για να ηρεμήσει η κατάσταση, αλλά απροσδόκητα ο Ράικο Ντασκάλοφ (πολιτικός του BZNS) ηγήθηκε της εξέγερσης. Ωστόσο, οι κυβερνώντες κατάφεραν να «σπάσουν» τους στρατιώτες σφάζοντας πολλούς από αυτούς. Η πίεση όμως από την γερμανική διοίκηση προς την βουλγαρική πλευρά για την παραμονής της χώρας στον πόλεμο, είχε ως αποτέλεσμα την καταστολή της επανάστασης.
Η Βουλγαρία βγήκε από τον πόλεμο ηττημένη, έχοντας υποστεί μια μεγάλη εθνική καταστροφή (συνθήκη του Νεϊγύ) και βρισκόταν σε μια βαθιά πολιτική, οικονομική και δημογραφική κρίση. Ο άνθρωπος που ξεπέρασε αυτήν την κρίση ήταν ο Σταμπολίσκι. Στις εκλογές του 1919, η πολιτική εικόνα της Βουλγαρίας ήταν ριζικά διαφορετική από οτιδήποτε είχε δει κανείς μέχρι τότε. Το BZNS κέρδισε 110 βουλευτές και το BKP 47. Τέτοια υποστήριξη για τα κόμματα των απλών ανθρώπων δεν είχε υπάρξει μέχρι τότε. Ο Μπόρις Γ΄ ανέθεσε στον Σταμπολίσκι να σχηματίσει κυβέρνηση με μερικούς από τους παραδοσιακούς πολιτικούς. Ο αγροτικός ηγέτης όχι μόνο ηγείται των δύσκολων διαπραγματεύσεων, αλλά αναλαμβάνει και το έργο της αποκατάστασης του πολιτικού συστήματος και της εμπιστοσύνης σε αυτό. Τέσσερα χρόνια μετά, τον Απρίλιο του 1923, το BZNS κέρδισε τις πρόωρες βουλευτικές εκλογές, λαμβάνοντας το 52% των ψήφων και 212 από τις 245 έδρες στο κοινοβούλιο. Ταυτόχρονα, το κόμμα πέφτει σε μια ολοένα και πιο σοβαρή πολιτική απομόνωση, αντιμετωπίζοντας τα παραδοσιακά κόμματα του βασιλείου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλοί από τους ηγέτες του κόμματος να βρίσκονται στη φυλακή, και το BKP να θεωρεί την κυβέρνηση κύριο εχθρό της και να την ορίζει ως «φασιστική».
Μετά τη συγκρότηση του νέου κοινοβουλίου τον Μάιο, η Στρατιωτική Ένωση (οργάνωση ενεργών και εφέδρων αξιωματικών στο Βασίλειο της Βουλγαρίας, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων) ενεργοποίησε τις οργανώσεις της και πραγματοποίησε συναντήσεις αξιωματικών σε διάφορες φρουρές, προετοιμάζοντας ένα μεγάλο στρατιωτικό πραξικόπημα. Δημιουργήθηκαν επαφές με τον Τσάρο Μπόρις Γ΄ (μέσω του Χρήστο Καλφόφ) και με το VMRO (γνωστή ως ΕΜΕΟ). Στις 25 Μαΐου ορίστηκε η ημερομηνία του πραξικοπήματος και καταρτίστηκαν αναλυτικά σχέδια της επιχείρησης με την κατανομή των στόχων και των καθηκόντων των επιμέρους τμημάτων. Το πραξικόπημα έγινε σύμφωνα με τα αρχικά σχέδια. Οι ενέργειες στη Σόφια ξεκίνησαν τα ξημερώματα της 9ης Ιουνίου, και μισή ώρα μετά την έναρξη της «επιχείρησης» άρχισαν να δρουν οι οργανώσεις στις φρουρές της επαρχίας. Τα ξημερώματα της 9ης Ιουνίου, ο στρατηγός Λαζάροφ και ο Νταμιάν Βέλτσεφ έδωσαν εντολή στους στασιαστές της Στρατιωτικής Σχολής και της φρουράς της Σόφιας να καταλάβουν όλα τα στρατηγικά σημεία της πρωτεύουσας. Ως αποτέλεσμα του πραξικοπήματος, σχηματίστηκε μια νέα κυβέρνηση με επικεφαλής τον Αλεξάνταρ Τσάνκοφ.
Στη Σλαβόβιτσα του Πάζαρτζικ όπου βρισκόταν ο Σταμπολίσκι, συγκεντρώθηκαν εκατοντάδες ένοπλοι χωρικοί από τα γύρω χωριά, και υπό την ηγεσία του στις 10 Ιουνίου αναπτύχθηκαν στην προαναφερόμενη περιοχή. Ωστόσο, οι κομμουνιστές της πόλης απέρριψαν την πρόταση του Πρωθυπουργού για κοινή δράση κατά της τοπικής φρουράς. Ο Σταμπολίσκι δεν έδωσε εντολή για επίθεση, γιατί του ήταν ξεκάθαρο ότι οι δυνάμεις ήταν άνισες και η ελπίδα να υποτάξει την τοπική φρουρά δεν έγινε πραγματικότητα. Για να μην μετατραπεί η πολιορκία του Πάζαρτζικ σε αιματηρό πογκρόμ, ο Σταμπολίσκι διέταξε τους χωρικούς να διαλυθούν στις 11 Ιουνίου. Ο ίδιος κρυβόταν από χωριό σε χωριό για τρεις συνεχόμενες μέρες. Στις 14 Ιουνίου, στο χωριό Γκόλακ, από όπου κατάγεται η σύζυγός του, συνελήφθη και σκοτώθηκε βάναυσα με μαχαίρια από ακτιβιστές της ΕΜΕΟ. Ακόμα και οι τοίχοι του δωματίου όπου έγινε η σφαγή ήταν αιματοβαμμένοι. Ο ίδιος ο Σταμπολίσκι, με τις τελευταίες του δυνάμεις, έγραψε με αίμα την ημερομηνία του θανάτου του στον τοίχο. Επιπροσθέτως, η ΕΜΕΟ συνεργάστηκε ενεργά με τον Τσάνκοφ ενάντια στην αριστερά απομακρύνοντας τον Ράικο Ντασκάλοφ και άλλους αγροτικούς ηγέτες. Ως αποτέλεσμα του πραξικοπήματος, η κυβέρνηση του Αλεξάνταρ Σταμπολίσκι ανατράπηκε και σχηματίστηκε μια νέα με επικεφαλής τον Αλεξάνταρ Τσάνκοφ, συμπεριλαμβανομένων εκπροσώπων όλων των κομμάτων της αντιπολίτευσης, εκτός από τους κομμουνιστές. Οι υπουργοί συναντήθηκαν στις 22:00 το προηγούμενο βράδυ στο σπίτι του Ιβάν Ρούσεφ.
Σε αυτό το σπίτι, στις 04:30 τα ξημερώματα, ο Λαζάροφ και ο Βέλτσεφ αναφέρθηκαν στην επιτυχία του πραξικοπήματος. Ο Μπόρις Γ΄, αφού περίμενε την επιβεβαίωση από τις φρουρές της χώρας και την αντίδραση των ξένων πρεσβειών, επιβεβαίωσε τη νέα κυβέρνηση με διάταγμα το μεσημέρι της 9ης Ιουνίου. Ωστόσο, κάτω από την πίεση της Κομιντέρν, το BKP υιοθέτησε την άποψή ότι έπρεπε να αντιταχθεί στους πραξικοπηματίες, κάτι που τελικά ανάγκασε το Κομμουνιστικό Κόμμα (BKP) να κηρύξει μια πορεία ένοπλης εξέγερσης, η οποία είχε προγραμματιστεί για τον Σεπτέμβριο του 1923 (Σεπτεμβριανή Εξέγερση).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Η αιματηρή ιστορία μας! 100 χρόνια από το πραξικόπημα της 9ης Ιουνίου. Σκληρότητα και κανιβαλισμός απέναντι σε πρωθυπουργό, epicenter.bg, Διαθέσιμο εδώ
- Μνήμη: 100 χρόνια από το πραξικόπημα της 9ης Ιουνίου, tvn.bg, Διαθέσιμο εδώ
