Της Χιόνας Οικονομάκη,
Μία αλλαγή ζωτική, όχι μόνο για τον κόσμο των τεχνών, αλλά και για την ίδια τη σκέψη των ανθρώπων, ένα ρεύμα πρωτοπόρο και καθοριστικό. Το κίνημα του Ρομαντισμού βρέθηκε στο απαύγασμα του 19ου αιώνα επηρεάζοντας αμετακλήτως την πορεία των γραμμάτων, της διανόησης και του πολιτισμού συλλήβδην. Σαφώς, η πλήρης αποσύνθεση του, έως τότε επικρατούντος, Κλασικισμού είναι αυτή που οδήγησε στην παγίωση μίας νέας τάξης πραγμάτων με εντελώς διαφορετικά θεμέλια, στόχους και προσλαμβάνουσες, αφού δημιούργησε μία καινούρια, εξαιρετικά εναλλακτική τάξη πραγμάτων, καθορίζοντας όχι μόνο μία ολόκληρη «λογοτεχνική γενιά» αλλά και την ίδια την πορεία της ελληνικής λογοτεχνίας.
Το κίνημα το Κλασικισμού έχει τις αναφορές του στο ένδοξο παρελθόν και την αρχαιότητα, ενώ συνιστά έναν επιτηδευμένο τρόπο ποιητικής έκφρασης που στοχεύει στην ηθική και συναισθηματική τέρψη του αναγνώστη, συσχετιζόμενο άρρηκτα με έννοιες, όπως το εθνικό φρόνημα και η συνεπαγόμενη με αυτό κληροδοτημένη «υπερηφάνεια». Στη νεοελληνική λογοτεχνία, το μεταιχμιακό «σημείο μετάβασης» από τον Κλασικισμό στον Ρομαντισμό καθίσταται εμφανές στο έργο του Ανδρέα Κάλβου, όπου το επιδεικνυόμενο συναίσθημα του νεοκλασικισμού διαπλέκεται με την ευαισθησία και τη λεπτότητα που επιτάσσει ο, τότε νέο-αναδυόμενος, ρομαντισμός. Συνδυάζοντας το δίπολο της αισθητικής πληρότητας και τέρψεως με την ειλικρινή και πιστή αποτύπωση του φυσικού περιβάλλοντος, ο νεοκλασικισμός ενδεχομένως να περιόριζε τόσο τη δημιουργικότητα όσο και τις δυνατότητες λογοτεχνικών ελιγμών των συγγραφέων, κάτι το οποίο, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, συντέλεσε στην καθιέρωση του πιο δημιουργικού ρομαντικού κινήματος.
Σε συνδυασμό με την ανάδυση του Διαφωτισμού, ο Ρομαντισμός θα προάγει ιδέες πιο φιλελεύθερες, όπως για παράδειγμα το όραμα της πολιτικής και καλλιτεχνικής χειραφέτησης. Το πρόσωπο του ποιητή θα ταυτιστεί με αυτό του οραματιστή, η δημιουργικότητα και η φαντασία θα «αφεθούν ελεύθερες» διαλύοντας τα αυστηρά δεσμά του Κλασικισμού, τα μυθικά και συμβολικά στοιχεία θα διαδραματίσουν ρόλο πρωταγωνιστικό και έμφαση θα δοθεί στην ενότητα ανθρώπου και φύσης, καθώς και στο θρησκευτικό στοιχείο εν γένει.
Ο Ελληνικός Ρομαντισμός θα «διαιρεθεί» σε δύο υποκατηγορίες, ακολουθώντας διαφορετικές τάσεις, τον «Επτανησιακό» και τον «Αθηναϊκό» Ρομαντισμό. Και στις δύο περιπτώσεις, έντονα είναι τα μελαγχολικά και νοσταλγικά στοιχεία, το ακμάζον εθνικό φρόνημα σε συνάρτηση με την πρυτανεύουσα θέση που κατείχε η Ιστορία, η σάτιρα και η αποφασιστική εξέγερση του ήρωα ενάντια στην κοινωνία. Η ειδοποιός, όμως, διαφορά ανάμεσα στις δύο τάσεις που ανέπτυξε ο Ελληνικός Ρομαντισμός είναι η γλώσσα. Συγκεκριμένα, οι Επτανήσιοι χρησιμοποιούν τη δημοτική γλώσσα, ενώ οι εκπρόσωποι της Α’ Αθηναϊκής Σχολής τάσσονται, ξεκάθαρα, υπέρ της καθαρεύουσας.
Οι εκπρόσωποι της Παλαιάς Αθηναϊκής Σχολής, λοιπόν, είναι φορείς μίας ευρείας, εκτενούς και κατά γενική ομολογία «υψηλής» πνευματικής παιδείας, που τους προσφέρει την ευχέρεια (αν όχι την ανάγκη) χρήσης της καθαρεύουσας. Ενδεικτικά, ο Αλέξανδρος Σούτσος με την μαχητική και άμεση πολιτική του σάτιρα, απόρροια της δυτικής παιδείας που είχε λάβει στο Παρίσι, θα αποτελέσει ένα από κεντρικά πρόσωπα της Σχολής αυτής, όπως και ο αδελφός του, Παναγιώτης. Η διαφορά, βέβαια, ανάμεσα στα δύο αδέλφια είναι πως ο τελευταίος απείχε από την πολιτική σάτιρα, ενώ το έργο του Ο Οδοιπόρος είναι αυτό που θα εισαγάγει και επίσημα το κίνημα του Ρομαντισμού στην Ελληνική Λογοτεχνία.
Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, ξάδελφος των αδελφών Σούτσων, εντάσσεται στην ίδια κατηγορία ρομαντικών συγγραφέων, ενώ σειρά έχει ο μάλλον «στομφώδης» Θεόδωρος Ορφανίδης με την επικολυρική του πένα και ο εμπνεόμενος από τη φύση και τον έρωτα, Ιωάννης Καρασούτσας. Ο Δημήτρης Παπαρρηγόπουλος, γιος του γνωστού ιστορικού, θα επιδοθεί σε μία ποίηση πιο φιλοσοφική με μία χροιά πεισιθάνατη. Η ματαιότητα της ζωής και η απελπισία, ως πιο «σκοτεινά» στοιχεία του ακμάζοντος Ρομαντισμού θα αποτελέσουν πάγια χαρακτηριστικά της εργογραφικής του παραγωγής. Στο ίδιο μήκος κύματος θα κινηθεί και ο Σπυρίδων Βασιλειάδης, πραγματευόμενος προσφιλή ρομαντικά ζητήματα όπως είναι ο θάνατος, τα δάκρυα, η απαισιοδοξία και η θλίψη. Αργότερα, βέβαια, θα επιχειρήσει να αποδεσμευτεί από το κίνημα του Ρομαντισμού, εστιάζοντας στη συγγραφή πεζογραφημάτων και φιλολογικών μελετών.
Ο Αχιλλέας Παράσχος, το «ποιητικό αντίστοιχο της Μεγάλης Ιδέας στην παρακμή της», όπως τον έχει χαρακτηρίσει ο Κ.Θ. Δημαράς, αποτελεί μία εξέχουσα προσωπικότητα των ελληνικών γραμμάτων που, μάλλον, θα επισφραγίσει τη «λήξη» του ρομαντισμού. Η ποίησή του ξεχώρισε και ο ίδιος ήταν ιδιαίτερα αγαπητή προσωπικότητα της εποχής του, αφήνοντας πίσω του ένα έργο δυναμικό και αξιόλογο.
Ο Ελληνικός Ρομαντισμός, γεμάτος με όλα αυτά τα έντονα τυπικά στοιχεία που τον διέπουν, τη θλίψη, τον θάνατο και τα αντιφατικά συναισθήματα, θα αλλάξει τον ρου της πορείας της ελληνικής λογοτεχνίας, εμπλουτίζοντας όχι μόνο τη γενικότερη εργογραφία αλλά και τις σημερινές προσλαμβάνουσες συγγραφέων και αναγνωστών. Μία θεματολογικά «σκοτεινή» περίοδος της λογοτεχνίας, με τις έννοιες του θανάτου, της αυτοκτονίας και της απελπισίας να κατέχουν ρόλο δεσποτικό, έφτασε στο τέλος της χαράζοντας τη δική της, μοναδική πορεία στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων, αναδεικνύοντας σπουδαίους εκπροσώπους και καταρρίπτοντας την ανιαρώς προσεγμένη εξιδανίκευση του Κλασικισμού. Ο Ρομαντισμός, ακόμα και σήμερα, προκαλεί μελετητές, συγγραφείς και αναγνώστες για να τον εξερευνήσουν και να αποκομίσουν από αυτόν πνευματικά οφέλη ανώτερα και περισπούδαστα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ιερωνυμάκη Θάλεια, «Στον τόπο της διακοπής και της συνέχειας του βίου. Εκδοχές της ποίησης του νεκροταφείου στον 19ο αιώνα», στον τόμο: Ε΄ Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών. Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξειςστον ελληνικό κόσμο (1204-2014):οικονομία, κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία, Θεσσαλονίκη, 2-5 Οκτωβρίου 2014. Πρακτικά, τόμ. Β΄, Αθήνα 2015
- Δημαράς Κ.Θ., Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα, Ερμής, 1982
- Πολίτης Αλέξης, Ρομαντικά Χρόνια. Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880, Αθήνα, Ε.Μ.Ν.Ε–Μνήμων, 1993
