Της Μαρίας Κλειδή,
Εν έτει 2023, οι κοινωνίες τις οποίες έχουμε διαμορφώσει βασίζονται σε ένα πρότυπο πατριαρχικό, ένα πρότυπο που ακούει στην εξέλιξη, στην ανάπτυξη του πολιτισμού, πολιτισμός ο οποίος είναι περισσότερο προϊόν εκμετάλλευσης παρά φορέας συναισθημάτων και μνήμης, πολιτισμός που μας απομακρύνει από τη φύση ως μοχλός προόδου, υπεροχής, διαφοροποίησης. Η ενότητα και η ανθρώπινη φύση των ζώντων όντων, το γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι υπάρχουμε από τη γέννηση και τελειώνουμε με τον θάνατο, αντικαθίσταται από το διαχωρισμό που προκύπτει από το πλήθος πολιτισμικών εκφράσεων και της διαφοροποίησης που αυτές προσδίδουν στον κάθε λαό, ενώ παράλληλα η επιδίωξη της αθανασίας μέσω της διατήρησης της μνήμης, ίσως να μας δημιουργεί μία λανθασμένη αντίληψη γύρω από τη φύση μας η οποία έχει αρχή και τέλος. Μία τάση μεγαλομανίας και άρνησης της περατότητάς μας.
Παρότι η πολιτισμική κληρονομιά σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη μας έχει αφήσει μοναδικά πολιτισμικά κατάλοιπα, αφηγητές της ιστορίας του παρελθόντος, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ο σκοπός της δημιουργίας ενός εκθαμβωτικού μνημείου στόχευε στην εξύμνηση ενός προσώπου και την επιβίωση της μνήμης του μετά θάνατον. Δεν είναι καθόλου σπάνιες, άλλωστε, οι περιπτώσεις όπου η μνήμη την οποία διατηρεί ένα μνημείο χάριν κάποιου προσώπου, ελάχιστα αντιπροσωπεύει το πρόσωπο αυτό, και επιδιώκει την προβολή μίας εξιδανικευμένης εκδοχής του.
Όλο και περισσότερο στις μέρες μας, ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει την απομάκρυνση από τη φύση, τη φύση που πλέον αποτελεί απόδραση από την κανονικότητα στην οποία βρισκόμαστε, ενώ η πλειοψηφία των ανθρώπων έχει υιοθετήσει το δυτικό πολιτισμικό μοντέλο και όσοι ξεφεύγουν από αυτό αποτελούν εξαιρέσεις. Το πρότυπο της πατριαρχίας υπάρχει και ορίζει την συνέχεια της ανθρωπότητας, τα κανονιστικά μοντέλα τα οποία ακολουθούνται μέσα σε κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά πλαίσια για περισσότερα από 3.000 χρόνια. Τα πρότυπα αυτά και οι ακραίες μορφές τους έχουν ως εργαλεία την διαίρεση, την κατάκτηση, την υποδούλωση, την πόλωση, την κατάταξη της ανθρώπινης ζωής σε βαθμίδες βάση της καταγωγής και του πλούτου, τον πόλεμο.
Η σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα έχει ασχοληθεί με τα πρότυπα που υπήρχαν πριν τη διαμόρφωση του «Πατρικού προτύπου». Τον 19ο αιώνα, ο Ελβετός Bachofen ανέπτυξε μία εξελικτική θεωρία, βασισμένη στη μελέτη κάποιων προϊστορικών λαών, που ξεκινά με τη «Μητριαρχία» και καταλήγει στην «Πατριαρχία», γεγονός το οποίο ταυτίζει με το πέρασμα από την αρχέγονη ύλη στο πνεύμα. Η προϊστορική αρχαιολόγος Marija Gimbutas, με τη μέθοδο της «Αρχαιο-μυθολογίας», κατέληξε στη θεωρία της Μεγάλης Θεάς που αντιπροσωπεύει το σύμπαν και έχει την τρισυπόστατη φύση της γονιμότητας, του θανάτου και της ανανέωσης. Προϊστορικοί πολιτισμοί έχει αποδειχθεί ότι ήταν διαρθρωμένοι βάση του Μητριαρχικού προτύπου, με κλασικό υπόδειγμα τον νεολιθικό οικισμό Çatalhöyük της Ανατολίας, στη σημερινή νότια Τουρκία, που χρονολογείται γύρω στο 7.500-6.400 π.Χ.
Η θέση της γυναίκας ήταν πολύ σημαντική, τόσο στην αρχαία πόλη της Βαβυλώνας, όσο και της Αιγύπτου. Ο κώδικας νόμων του Χαμουραμπί (1.796-1.750 π.Χ.), μαρτυρεί ότι οι γυναίκες ασκούσαν εμπόριο για λογαριασμό τους και πρόσφεραν υπηρεσίες ως δικαστές, προεστοί, γραφείς και μάρτυρες σε δικαστήρια. Ακόμη παραδείγματα γυναικών που ασκούσαν εξουσία είναι ευρέως διαδεδομένα, όπως η Φαραώ Χατσεπσούτ της 18ης δυναστείας, η βασίλισσα της Ασσυρίας Σεμίραμις, η τελευταία Φαραώ της Αιγύπτου Κλεοπάτρα και πολλές άλλες. Φυσικά, τα παραπάνω δεδομένα δεν μας επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε έναν λαό ως μητριαρχικό, παρόλα αυτά, φαίνεται ότι οι γυναίκες σε πολλές πόλεις της αρχαιότητας είχαν εξέχουσα θέση στην κοινωνία και σε καμία περίπτωση δεν θεωρούνταν κατώτερες από τους άνδρες.
Άλλωστε, ακόμη και στην αρχαία Αθήνα, όπου η πολιτική και κοινωνική σκηνή ήταν προνόμιο μόνο των ανδρών, οι γυναίκες είχαν την πρωτοκαθεδρία σε ό,τι αφορούσε στα θρησκευτικά ζητήματα, καθώς υπηρετώντας ως ιέρειες, λάμβαναν μεγάλο σεβασμό, και παράλληλα, τους δινόταν η ευκαιρία να συμμετέχουν στη δημόσια ζωή συχνά με ηγετικούς ρόλους. Γυναικείες μορφές της αρχαιότητας έχουν αφήσει τεράστια παρακαταθήκη μέσα από τη δράση τους, με τρανταχτό παράδειγμα την ιέρεια και μάντισσα του Απόλλωνα, Διοτίμα, αλλά και δασκάλα του Σωκράτη. Ο Πλάτωνας στο Συμπόσιο, περιγράφει τους δύο τους να συζητούν και τον Σωκράτη να μαθαίνει από την πάνσοφη αυτή γυναίκα τα μυστήρια του έρωτος.
Η ύπαρξη μητριαρχικών κοινωνιών στην αρχαιότητα δεν είναι εύκολο να αποδειχθεί, ειδικά όταν η πλειοψηφία των γραπτών πηγών που μας σώζονται έχουν παρατεθεί από άντρες, φορείς του πατριαρχικού προτύπου. Ανεξάρτητα όμως από αυτά μεγάλο μέρος των υλικών καταλοίπων, ειδωλίων, ξοάνων, εικονιστικών παραστάσεων μαρτυρούν την πρωτοκαθεδρία της γυναικείας θεϊκής μορφής ειδικότερα στη λατρεία των λαών της Μεσογείου με πιο πρόσφατα δείγματα να δίνονται από τον Μινωικό Πολιτισμό και, αργότερα, να διατηρούνται και στον Μυκηναϊκό. Είναι περίφημα τα ειδώλια της Μητέρας Θεάς που φορώντας περίτεχνο ένδυμα με γυμνά τα στήθη της και κρατώντας στα χέρια της δύο φίδια εκπροσωπεί τη φύση και εξουσιάζει όλες τις μορφές ζωής και θανάτου.
Στη Μινωική Κρήτη η Θεά αντιπροσωπεύει τη γονιμότητα με σύμβολό της τον Ταύρο και ο ταύρος ως ζώο ήταν ιερό για τους μινωίτες, αφού στις τελετουργίες τους οι ιερείς φορούσαν μάσκες και κεφαλές ταύρων, όπως αποκαλύπτουν και πλήθος πήλινων ευρημάτων. Επιπλέον, η πιο διαδεδομένη εορτή προς τιμήν του Ποσειδώνα, τα Ταυροκαθάψια, που τελούνταν την Άνοιξη συμπορευόμενη με την άνοιξη της φύσης, συμπεριλάμβαναν ακροβατικά άλματα πάνω στην ράχη ταύρου, στην οποία συμμετείχαν τόσο γυναίκες όσο και άνδρες. Η Θεά, κρατώντας τα φίδια συμβολίζει την εστία, καθώς το φίδι για τους μινωίτες ήταν ένα αγαθό πνεύμα που προστάτευε το σπίτι, ενώ ως Πότνια των Θηρών απεικονίζεται περιβαλλόμενη από δύο λιοντάρια και ιστάμενη σε υψηλό σημείο. Ήταν ακόμη Θεά των φυτών και των δέντρων και προστάτιδα του γάμου, Θεά της θάλασσας απεικονιζόμενη να ταξιδεύει με το πλοίο της, Θεά των βουνοκορφών, Κυρία των ζώων και Μητέρα Θεά. Στη Μινωική λατρεία, η Θεά και ο Θεός παντρεύονται και ο νεαρός θεός, όπως η βλάστηση γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο. Ο Θεός συσχετίζεται με τον Ήλιο και η Θεά με τη Σελήνη, ενώ η λατρεία της τελούνταν αρχικά σε σπήλαια και σε κορυφές βουνών και αργότερα σε οικιακούς βωμούς και ανάκτορα.
Το σίγουρο είναι ότι από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα φαίνεται ότι η λατρεία της Θεάς ήταν ευρέως διαδεδομένη στην Μινωική Κρήτη και ενδέχεται το γεγονός αυτό να αποκαλύπτει και μία μορφή μητριαρχικής διάρθρωσης της κοινωνίας. Άλλωστε, η Θεά, συμβολίζοντας τη Φύση, την αγριότητα, το χθόνιο με την εκκίνηση της λατρείας σε έναν αρσενικό Θεό, οι συμβολισμοί αυτοί μεταβάλλονται και περνάνε στο πολιτισμένο και στο ουράνιο, σε κάτι μακρινό και άφταστο που δεν βρίσκεται γύρω μας και μέσα μας αλλά από πάνω μας. Δεν είναι καθόλου δύσκολο να παρατηρήσει κανείς ότι με παρόμοιο τρόπο η ανθρωπότητα μετέβη από τη φύση στον πολιτισμό, και έκτοτε βιώνει μία συνεχόμενη απομάκρυνση από τις ρίζες της και από την ουσία της φύσης της, ξεχνώντας από πού ξεκίνησε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η «απατηλή οικειοποίηση του παρελθόντος» ενάντια στην «πατριαρχική τύφλωση», archaiologia.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η ιέρεια-μάντισσα Διοτίμα, archaiologia.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η θέση της γυναίκας στην αρχαία κοινωνία., my.aegean.gr, διαθέσιμο εδώ
- «Αρχαίες ιέρειες έφεραν την ισότητα των φύλων», isotita-epeaek.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η ΜΕΓΑΛΗ ΜΗΤΕΡΑ ΘΕΑ ΗΡΑ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ, schizas.com, διαθέσιμο εδώ
