Της Κωνσταντίνας Στάμου,
Μια αξιοσημείωτη συντροφιά των παιδικών μας χρόνων ήταν τα παραμύθια. Σήμερα, τα βρίσκουμε σε ράφια βιβλιοπωλείων προς πώληση, κάποτε όμως τα βρίσκαμε να ζωντανεύουν μόνο σε παιδικά υπνοδωμάτια, όταν οι παππούδες ή οι γονείς επιστράτευαν τα «μεγάλα όπλα» για να κοιμίσουν τα ανήσυχα «αγγελούδια» τους. Εκεί έπαιρναν μορφή τα παραμύθια. Πριγκίπισσες που έσμιγαν με πρίγκιπες, κακές μητριές και ζηλιάρες αδελφές ενσάρκωναν τους δευτερεύοντες ρόλους. Κοινός σκοπός όλων των ηρώων ήταν η εκτέλεση της πλοκής του παραμυθιού, που συνήθως είχε διδακτικό χαρακτήρα. Κύριο πρόσωπο, ή αλλιώς πρωταγωνιστής της ιστορίας, ήταν ένας πονεμένος χαρακτήρας, κυρίως γένους θηλυκού, που προσπαθούσε να επιλύσει τα προβλήματα που του εμφανίζονταν. Κάποιες φορές μοιράζονταν τα πάθη του με κάποιον άλλον χαρακτήρα της ιστορίας, ενώ άλλες φορές καλούνταν να τα αντιμετωπίσει μόνος του.
Ένα άλλο ισχυρό κοινό σημείο των παραμυθιών είναι η ύπαρξή τους σε πολλούς πολιτισμούς και λαούς ανά τον κόσμο. Αυτό συμβαίνει λόγω μιας καθολικής ανάγκης, την ανάγκη για επικοινωνία των ανθρώπων μεταξύ τους. Πολλά παραμύθια, όπως η Σταχτοπούτα, η Ωραία Κοιμωμένη, ο Τζακ και η Φασολιά, η Χρυσομαλλούσα κ.α. φαίνεται να έχουν για γεννήτριες και άλλες χώρες, διατηρώντας σε όλες την πλοκή τους προσαρμόζοντας, όμως, τα δομικά τους στοιχεία στα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της κάθε χώρας.
Τέτοια στοιχεία μπορεί να είναι η ένδυση των ηρώων, οι χώροι που διαδραματίζονται τα γεγονότα κ.α. Ίδια παραμύθια, ελαφρώς τροποποιημένα σε δευτερεύοντα χαρακτηριστικά τους, παρατηρούνται στην Ελλάδα, την Ιαπωνία, την Ισπανία και την Αγγλία. Τη μαζική τους συγκέντρωση κάτω από έναν κοινό άξονα ανέλαβε η Disney, η οποία προσέδωσε μορφή στα παραμύθια που ακούγονταν από παιδιά με αόριστες εικόνες και τα αναμετέδωσε ανά τον κόσμο με ένα ίδιο και καθολικό μοντέλο για κάθε ιστορία. Τέλος, η Disney για τη μεγαλύτερη δυνατή υπεροχή της βασίστηκε κυρίως στην εικόνα, στην οποία πρωτοτύπησε, καθώς ήταν η πρώτη εταιρεία παραγωγής κινουμένων σχεδίων που προσέδωσε στους χαρακτήρες της ανθρώπινη κίνηση.
Τα θέματα, όμως, πάνω στα οποία τα παραμύθια χτίζουν την πλοκή τους και τα διδάγματα που θέλουν να ακουστούν μέσα από αυτά είναι καθολικά για όλους τους λαούς. Ο έρωτας, η φιλία, η τιμή, η ειλικρίνεια και άλλες αξίες είναι θέματα για τα οποία ακούγονται απόψεις σε όλους τους πολιτισμούς. Το είδος του παραμυθιού έχει τις ρίζες του ήδη από την αρχαιότητα και η επιβίωσή του έχει βασιστεί στη μετάδοσή του μέσω του προφορικού λόγου μεταξύ γενεών. Εάν αναλογιστεί κανείς τα πολλά χρόνια ύπαρξης που κουβαλάει στην πλάτη του το είδος που παραμυθιού, είναι δικαιολογημένες κάποιες αλλαγές που έχει υποστεί.
Παρόλα αυτά, τα μοτίβα των ιστοριών παραμένουν αναλλοίωτα, καθώς οι ιστορίες αυτές σχετίζονται με την ψυχή και το σώμα του ανθρώπου, το οποίο μοιράζεται κοινές γραμμές από γενιά σε γενιά και αναφέρεται σε κάθε ηλικία και εποχή. Τα παραμύθια, όπως εκτενώς αναφέραμε και παραπάνω, έχουν τη βάση τους στο λαϊκό λαό από τον οποίο και ασκούν τη θεματική τους. Στις ιστορίες τους πολύ συχνά προτιμούν τα ζώα, τα φανταστικά πλάσματα, θρησκευτικές αυθεντίες ως αλληγορίες για να κάνουν πιο κατανοητά τα διδάγματά τους, γι’ αυτό και πολλές φορές συνδέονται με τους μύθους με τους οποίους διαφέρουν, όμως, ως προς τα χαρακτηριστικά τους.
Η ύπαρξη τυπικής εισαγωγής «Μια φορά και έναν καιρό», οι επαναλήψεις, η καλύτερη δυνατή εξέλιξη των χαρακτήρων, το μαγικό και υπερφυσικό στοιχείο είναι κάποια βασικά χαρακτηριστικά για να μπορεί να τα διακρίνει κάποιος. Μέσα στα παραμύθια το ισχυρότερο στοιχείο που περικλείει και όλον τον εκάστοτε πολιτισμό είναι η γλώσσα. Η χρήση τοπικών ιδιωμάτων, παρομοιώσεων και εκφράσεων είναι ένας γλωσσικός θησαυρός που εμπεριέχεται σε κάθε παραμύθι ανάλογα με τη χώρα και την περιοχή στην οποία ομιλείται. Τα παλιά και αρχέγονα, όμως, παραμύθια διαφέρουν ριζικά από τα σημερινά. Αυτό οφείλεται σε έναν και μόνο λόγο, ότι τα πρώτα παραμύθια είχαν δημιουργηθεί για τη διασκέδαση των ενηλίκων, οπότε περιείχαν άσεμνες περιστάσεις, ύβρεις, φρικαλεότητες κ.α. Φυσικά, όλα αυτά αναπροσαρμόστηκαν κατά τα επόμενα χρόνια για να μπορούν τα παραμύθια αυτά να ακουστούν και στα παιδιά. Έτσι, δημιουργήθηκε μια διάκριση ανάμεσα στο λαϊκό και στο λόγιο παραμύθι.
Τα λόγια παραμύθια αποτελούν την ανανεωμένη τωρινή μορφή των παραδοσιακών παραμυθιών. Μερικά στοιχεία που τροποποιήθηκαν είναι η αντικατάσταση του μαγικού στοιχείου από την τεχνολογία, η αταξική πλέον στα παραμύθια κοινωνία, η ανυπαρξία διδακτικού χαρακτήρα, η ασθενής χρήση μύθων και θρύλων, η δικαίωση του καλού και, τέλος, το χιούμορ, πάντα όμως καλουπωμένο. Ταυτόχρονα, όμως, η αλλαγή αυτή ήταν αναπόφευκτη, καθώς όλα μεταβάλλονται, ειδικά όταν μπαίνουν στον ανταγωνιστικό χώρο της αγοράς όπως τα παραμύθια τα τελευταία χρόνια.
Ωστόσο, πολλοί αξιόλογοι καλλιτέχνες του σήμερα εκδίδουν σηματοδοτούμενα παραμύθια με την προσθήκη μιας πινελιάς του σήμερα, η οποία δεν είναι πάντα καταστροφική. Μερικοί από αυτούς είναι ο Νίκος Πολίτης και ο Γεώργιος ο Μέγας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Παραμύθι: Το αρχαιότερο είδος αφήγησης, psychologynow.gr, διαθέσιμο εδώ
- Το ελληνικό παραμύθι, blogs.sch.gr, διαθέσιμο εδώ
