Της Γεωργιάνας Τσίχλη,
Το ποινικό μας σύστημα, σε περίπτωση διάπραξης ορισμένων αδικημάτων σαφώς ορισμένων και καταγεγραμμένων στον ποινικό νόμο, προβλέπει την επιβολή συγκεκριμένων ποινών, μεταξύ των οποίων είναι και οι στερητικές της ελευθερίας. Πιο συγκεκριμένα, στο άρθρο 51 του Ποινικού Κώδικα διακρίνονται οι στερητικές της ελευθερίας ποινές –ανάλογα με το είδος του αδικήματος που διαπράχθηκε– στις εξής κατηγορίες: Κάθειρξη, Φυλάκιση, Περιορισμός σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων, Περιορισμός σε ψυχιατρικό κατάστημα και Κράτηση. Όπως είναι γνωστό, ήδη με το Ν.2172/1993 (παρ. 1 άρθρου 33) στην Ελλάδα έχει καταργηθεί η θανατική ποινή.
Εντός των φυλακών, όμως, δεν βρίσκονται μόνο άνθρωποι που έχουν καταδικαστεί οριστικά, δεδομένου ότι το δίκαιό μας προβλέπει και Προσωρινή Κράτηση (όρος γνωστός και ως «Προφυλάκιση»), η οποία επιβάλλεται σε όποιον μεν δεν έχει καταδικαστεί οριστικά, ενέχει δε βάσει ενδείξεων κίνδυνο φυγής ή τέλεσης κι άλλων εγκλημάτων (άρ.282ΚΠΔ). Αντί της προσωρινής κράτησης, πολλές φορές επιβάλλονται περιοριστικοί όροι, όπως ο κατ’ οίκον περιορισμός με ηλεκτρονική επιτήρηση (άρ. 284 ΚΠΔ).
Την εποχή που διανύουμε, παρατηρείται το φαινόμενο να θεωρούμε πως καταδικάζοντας κάποιον και επιβάλλοντάς του τον εγκλεισμό σε σωφρονιστικό κατάστημα, το ζήτημα επιλύθηκε. Συχνά μάλιστα, πολλοί είναι οι συμπολίτες μας που βρίσκονται σε αντιπαράθεση και εκφράζουν ανοιχτά τη δυσφορία τους, σχετικά με το διάστημα πραγματικής έκτισης της ποινής που τείνει να μειώνεται σε σχέση με το πλαίσιο ποινής που προβλέπει ο Νόμος. Είναι γεγονός πως από αδίκημα σε αδίκημα υπάρχουν σημαντικές διαφορές, όπως είναι το μέγεθος του αδίκου και το επίπεδο απαξίας της εκάστοτε πράξης, με αποτέλεσμα να κρίνεται κρίσιμη η ουσιαστική διαφοροποίηση των ποινών που αντιστοιχούν σε καθένα από αυτά.
Ποια είναι, όμως, η πραγματική κατάσταση των φυλακών; Ποιες είναι οι συνθήκες που επικρατούν και κατά πόσο δεδομένων των συνθηκών δύναται κάποιος να σωφρονιστεί εντός της φυλακής; Είναι τα σωφρονιστικά καταστήματα ένας χώρος που προετοιμάζει τον άνθρωπο για την ομαλή επανένταξή του στην κοινωνία και την αποφυγή υποτροπής στην παραβατικότητα;
Όλα τα παραπάνω είναι ερωτήματα που δεν απαντώνται μονολεκτικά και προβλήματα που δεν επιλύονται με μαγικό τρόπο. Ωστόσο, αξίζει να τα λαμβάνουμε υπόψιν μας και να τα επεξεργαζόμαστε, όσο ασχολούμαστε με την ποινική δικαιοσύνη.
Είναι σημαντικό, όταν αναμένουμε τη βελτίωση της συμπεριφοράς κάποιου, να σκεπτόμαστε το περιβάλλον και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ζει. Για παράδειγμα, στις ελληνικές φυλακές, οι συνθήκες υγιεινής είναι πολύ κακές σε σύγκριση με ό,τι συμβαίνει σε φυλακές άλλων χωρών, η κατανομή των ατόμων στα κελιά ανάλογα με τη βαρύτητα των εγκλημάτων σπάνια, οι δυνατότητες κατάρτισης και εκπαίδευσης περιορισμένες και μη ελκυστικές και η φροντίδα της υγείας σε χαμηλά επίπεδα. Μέσα στη φυλακή, χάνεται η αίσθηση του χρόνου και κάθε ίχνος δημιουργικότητας, κυκλοφορούν ναρκωτικά, με αποτέλεσμα την επιβάρυνση της υγείας των ατόμων και τη δημιουργία «ομάδων» και κυριαρχούν ο «Νόμος της φυλακής» και η βία.
Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως από τη φυλακή καμιά φορά βγαίνεις πιο βίαιος από ό,τι ενδεχομένως ήσουν, ενώ, μάλιστα, εντός αυτής γίνονται χρήστες παρανόμων ουσιών και όσοι στην «έξω» ζωή τους δεν ήταν.
Η ανάγκη επιβίωσης είναι αυτή που ωθεί τον άνθρωπο σε σκληρότερες συμπεριφορές και σε συμμετοχή σε «κλίκες». Άλλωστε, το να είσαι ευάλωτος, οδηγεί σε μία αίσθηση αδυναμίας, η οποία στο πλαίσιο του εγκλεισμού μπορεί να αποτελέσει λόγο εκμετάλλευσης από τους υπολοίπους. Ο φόβος του στίγματος και του Bullying, και ως εκ τούτου της απομόνωσης από την «ομάδα των ισχυρών» μέσα στη φυλακή, εξηγεί το μη ελκυστικό της εκπαίδευσης και της προσπάθειας απεξάρτησης εντός των φυλακών.
Στο πλαίσιο αυτό, ενδιαφέρουσα είναι η αναφορά στο πρόσωπο ενός ανθρώπου, του οποίου η ιστορία αποτέλεσε σταθμό για την κατοχύρωση ορισμένων βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων εντός των φυλακών, τον Nelson Mandela. Ο Nelson Rolihlahla Mandela γεννήθηκε το έτος 1918 σε ένα χωριό της επαρχιακής πόλης Κέιπ Τάουν της Νότιας Αφρικής, ήταν επικεφαλής του κινήματος κατά του Απαρτχάιντ και μέλος Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου ANC (African National Congress). Πρόκειται για μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στον αγώνα κατά του Απαρχάιντ και εν γένει της ρατσιστικής πολιτικής, γεγονός που τον οδήγησε στην επί 27 έτη φυλάκισή του από «το καθεστώς των λευκών», μέχρι και το 1990 οπότε και έγιναν σημαντικές αλλαγές στην πολιτική του Νοτιοαφρικανικού κράτους. Το 1993 στον Nelson Mandela απονεμήθηκε Νόμπελ Ειρήνης.
Στον αγώνα του για δικαιοσύνη, ισότητα, δημοκρατία και επιδίωξη ειρήνης οφείλεται η υιοθέτηση του όρου “the Nelson Mandela Rules”, που αναφέρεται στους Αναθεωρημένους Ελάχιστους Κανόνες του ΟΗΕ (2015), οι οποίοι προβλέπουν τα σχετικά με τη μεταχείριση των κρατουμένων στις φυλακές. Μερικοί από αυτούς είναι οι εξής:
1)Σεβασμός της εγγενούς αξιοπρέπειας των κρατουμένων, 2) Ιατρικές και υγειονομικές υπηρεσίες, 3) Πειθαρχικά μέτρα και κυρώσεις, 4) Έρευνες θανάτων και βασανιστηρίων κρατουμένων, 5) Προστασία των ευάλωτων ομάδων, 6) Πρόσβαση σε νομική εκπροσώπηση, 7) Καταγγελίες και ανεξάρτητη επιθεώρηση και 8) Εκπαίδευση του προσωπικού.
Πιο αναλυτικά, ο Mandela αναφερόταν στην ανάγκη ανθρωπιστικής μεταχείρισης του κρατούμενου, απαγορεύοντας τα βασανιστήρια, καταργώντας κάθε είδους διακρίσεις λόγω φύλου, εθνικότητας, προσανατολισμού κλπ. και προτάσσοντας τις ανάγκες ιδιαίτερης μεταχείρισης ατόμων με προβλήματα υγείας. Κρίσιμη είναι η πεποίθησή του πως για να ενταχθεί ξανά στην κοινωνία ο κρατούμενος, απαιτείται η εξασφάλιση αφενός της επαφής του με τα σημαντικά του πρόσωπα, αφετέρου μιας ανάλογης ποιότητας ζωής εντός των φυλακών με αυτή που θα μπορούσε να έχει έξω από αυτές.
Είναι ουσιώδες να κατανοούμε πως η ανάγκη προστασίας της υγείας, της ζωής και της ασφάλειας αποκτούν ακόμα μεγαλύτερο νόημα στο πλαίσιο κράτησης. Πρόκειται, άλλωστε, για συνταγματικώς κατοχυρωμένα δικαιώματα των ανθρώπων και αντίστοιχα θεσμικές εγγυήσεις του Κράτους. Στο πνεύμα αυτό, μερικές από τις διατάξεις του ελληνικού Σωφρονιστικού Κώδικα αφορούν τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας του κρατούμενου και των λοιπών συνταγματικών δικαιωμάτων, με εξαίρεση, όταν απαιτείται ειδική μεταχείριση και πάντως ειδικά αιτιολογημένη, την ανάπτυξη και ανάδειξη δεξιοτήτων και την προετοιμασία του για επιστροφή στο περιβάλλον του (Άρθρο 1), το δικαίωμα στην ισότητα και την απαγόρευση διακριτικής μεταχείρισης, με μόνη απόκλιση την ευνοϊκότερη για τον κρατούμενο μεταχείριση, λόγω ειδικών αναγκών που το επιτάσσουν (άρθρο 3). Επιπλέον, ο Σωφρονιστικός Κώδικας στο άρθρο 23 προβλέπει την υποχρέωση της διεύθυνσης των σωφρονιστικών καταστημάτων να φροντίζει να παρέχει όλα τα απαραίτητα για την εξασφάλιση της ατομικής υγιεινής.
Ωστόσο, είναι σημαντικό πως η κατάσταση δεν αφήνεται στα «χέρια» μονάχα των εθνικών πολιτικών, αλλά αποτελεί πεδίο παρέμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης, δεσμεύοντας προς συμμόρφωση στους Ευρωπαϊκούς Σωφρονιστικούς Κανόνες όλα τα κράτη – μέλη. Πρόκειται για κανόνες, οι οποίοι ρυθμίζουν και ελέγχουν την κατάσταση που επικρατεί στις φυλακές, βασισμένοι στην πεποίθηση ότι τα δικαιώματα των κρατούμενων δεν θεωρούνται «εμπόδιο» στις σωφρονιστικές –τιμητικές– πρακτικές, αλλά βασική πηγή διαμόρφωσης αυτών.
Αξίζει να επισημανθεί πως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την πρόληψη των Βασανιστηρίων και την απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση ή τιμωρία, προβαίνει σε τακτικούς και εξονυχιστικούς ελέγχους στα σωφρονιστικά καταστήματα των κρατών μελών της Ε.Ε., με κριτήριο τους προαναφερθέντες Κανόνες. Ενδεικτικά, σε μία έρευνά της, την 9η Σεπτεμβρίου του 2005, ανακοίνωσε άμεσα στις ελληνικές αρχές τις παρατηρήσεις της σχετικά με την έλλειψη πληροφοριών που αφορούσαν τους ισχυρισμούς αλλοδαπών ότι κακοποιήθηκαν στο ειδικό κέντρο κράτησης αλλοδαπών στη Βέννα, «τις απαράδεκτες συνθήκες κράτησης» στα ειδικά κέντρα του Πέπλου και της Μυτιλήνης και τις σημαντικές ελλείψεις που διαπιστώθηκαν στη Δικαστική Φυλακή της Χίου.
Συμπερασματικά, η στέρηση ελευθερίας μετακίνησης δεν πρέπει να συνεπάγεται τη στέρηση και όλων των δικαιωμάτων που μπορούν να οδηγήσουν τον άνθρωπο σε μεγαλύτερη εξαθλίωση. Η εκπαίδευση και η παροχή κινήτρου μπορούν να αποτελέσουν το ξεκίνημα για έναν πραγματικό σωφρονισμό, γιατί όπως έχει ειπωθεί:
“Education is the most powerful weapon which you can use to change the world.”
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Νομοθεσία, lawspot.gr, διαθέσιμο εδώ
- Νέλσον Μαντέλα, wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
- How Nelson Mandela impacted global education, edvoy.com, διαθέσιμο εδώ
- Peace, dignity and equality on a healthy planet, un.org, διαθέσιμο εδώ
- Άρθρο 23 – Υγιεινή και καθαριότητα, opengov.gr, διαθέσιμο εδώ
- Έκθεση για την Ελλάδα, refworld.org, διαθέσιμο εδώ
-
Οι Ευρωπαϊκοί Κανόνες περί Κοινοτικών Κυρώσεων και Μέτρων: Η αξία, η προέλευση, τα αποτελέσματα και οι επιπτώσεις τους, theartofcrime.gr, διαθέσιμο εδώ
