Του Δημήτρη Καρυδάκη,
Από μικρή σχετικά ηλικία οι περισσότεροι από εμάς μεγαλώνουμε με μια σχετικά εξιδανικευμένη εικόνα στον νου μας για την πολιτεία των Λακεδαιμονίων, για την οποία μαθαίνουμε τόσο από τα σχολικά εγχειρίδια τα οποία εξιστορούν την πορεία ζωής ορισμένων από τους πιο γνωστούς Λακεδαίμονες όπως λόγου χάριν ο Λεωνίδας και ο Αγησίλαος, ακόμη και ο Παυσανίας.
Βέβαια, για να είμαστε πλήρως ειλικρινείς με τους εαυτούς μας, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε και τη συνεισφορά της «ποπ κουλτούρας» στον σχηματισμό της εικόνας που έχουμε κατά νου για την ένδοξη πόλη-κράτος της Σπάρτης, της οποίας η ατελείωτη αίγλη εξακολουθεί μέχρι και σήμερα να ελκύει τόσο λάτρεις της ιστορίας σε όλη την υφήλιο, αλλά ακόμη και τους μικρούς μας φίλους, οι οποίοι δεν διστάζουν να φαντασιώνονται τον εαυτό τους στον ρόλο του Λεωνίδα κατόπιν της θέασης εκείνης της αριστουργηματικής κινηματογραφικής ταινίας των «300» του 2006. Διόλου περίεργο είναι εξάλλου το γεγονός ότι τις περισσότερες φορές, είναι η ερμηνεία του Gerard Butler στον ρόλο του θρυλικού βασιλέα αυτό που τραβάει το μεγαλύτερο ποσοστό του ανθρώπινου πληθυσμού για να αναζητήσει πληροφορίες για τον πραγματικό Λεωνίδα, παρά οι πληροφορίες των σχολικών συγγραμμάτων.
Τί είναι, όμως, αυτό που τραβάει τους σύγχρονους ανθρώπους και τους ελκύει τόσο πολύ στο πρόσωπο του αρχετυπικού βασιλιά; Χωρίς καμία αμφιβολία και με ιδιαίτερη σιγουριά, είναι η γενναιότητα τόσο του ίδιου του Λεωνίδα, όσο και των Λακεδαιμονίων εν γένει, μια γενναιότητα η οποία όχι μόνο τυχαία δεν είναι, αλλά κάλλιστα καλλιεργείται από πολύ νωρίς στο κάθε Σπαρτιατόπουλο, του οποίου ο απώτερος σκοπός ζωής από πολύ μικρή ηλικία είναι η συμμετοχή του στην οπλιτική φάλαγγα και η επίδειξη θάρρους και ανδρείας στο πεδίο της μάχης. Επομένως, στο παρόν άρθρο ερχόμαστε να αναλύσουμε τον διάσημο θεσμό της «Αγωγής», του θεσμού που ήταν υπεύθυνος για τη σμίλευση και ωρίμανση κάθε Λακεδαιμόνιου νεανία. Τη «γενέτειρα» του θρυλικού Σπαρτιατικού σθένους και συνέπειας, χαρακτηριστικά για τα οποία η Λακεδαίμονα συνεχίζει να προκαλεί δέος με την ευρεία υστεροφημία της. Πρώτα όμως, ας δούμε λίγο το ευρύτερο υπόβαθρο αυτού του θεσμού.
Η Αγωγή σαν θεσμός αποτελεί τον έναν από τους πέντε στο σύνολο βασικούς θεσμούς της «Μεγάλης Ρήτρας» του νομοθέτη Λυκούργου, μιας προσωπικότητας η οποία σύμφωνα με τον θρύλο παρέδωσε αυτό το πρώιμο και αρχέγονο σύνταγμα στην πόλη-κράτος της Σπάρτης κατόπιν ενός χρησμού που πήρε ο ίδιος από το Μαντείο των Δελφών, με την ακριβή ημερομηνία παράδοσης των νόμων να μην είναι ιδιαίτερα σαφής. Ο Ηρόδοτος τοποθετεί τον Λυκούργο στον 8ο π.Χ. αιώνα και ως επίτροπο μάλιστα του Βασιλιά της Σπάρτης Λεωβώτου, με καταγωγή από τον βασιλικό οίκο των Αγιαδών ή Ευρυσθενιδών (ο 1ος διαχρονικός βασιλικός οίκος της Σπάρτης), ενώ από την άλλη ο Σταγειρίτης Αριστοτέλης τον εμφανίζει ως επίτροπο του Βασιλέως Χαρίλλου, με προφανή καταγωγή από τον οίκο των Ευρυπωντιδών ή Προκλειδών (ο 2ος διαχρονικός βασιλικός οίκος της Σπάρτης).
Από την άλλη, ο Πλούταρχος, ο πασίγνωστος περιηγητής και βιογράφος του 1ου μ.Χ. αιώνα, έρχεται και επιβεβαιώνει την ιστορικότητα του ένδοξου νομοθέτου, καθώς φαίνεται ότι ακόμη και αποσπασματικά, καταγράφει τη Ρήτρα του Λυκούργου, επικυρώνοντας και την καθιέρωση εκ μέρους του τελευταίου του θεσμού της Απέλλας (αντίστοιχη «Εκκλησία του Δήμου» στην αρχαία Σπάρτη), αναφερόμενος στο ότι ο Λυκούργος καλούσε με κάθε πανσέληνο συνεδρίαση της Απέλλας στην περιοχή ανάμεσα στη γέφυρα Βάβυκα και τον ποταμό Κνακίωνα, δηλαδή στο σύγχρονο ρέμα της Μαγούλας Λακωνίας.
Επιπλέον, στη Ρήτρα του νομοθέτη εγκαθιδρύεται και επισήμως ο θεσμός της Γερουσίας, ενός νομοθετικού και κατά κόρον συμβουλευτικού σώματος της αρχαίας Σπάρτης, το οποίο εκλεγόταν από τους Σπαρτιάτες «ομοίους» (Σπαρτιάτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα οι οποίοι βρίσκονταν στο 30ο έτος της ηλικίας τους, και είχαν αποκτήσει πολιτικά δικαιώματα κατόπιν της επιτυχούς εκπλήρωσης των σταδίων της Αγωγής, συμμετείχαν στα κοινά συσσίτια και την οπλιτική φάλαγγα, και κατείχαν κομμάτι κλήρου), και τελούσε ισόβια θητεία άπαξ και εκλέγονταν τα 28 (30 με τους δύο βασιλείς) της μέλη. Ως κομμάτι της Ρήτρας, ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές και ιστορικοί αναγνωρίζουν και τον θεσμό της διπλής βασιλείας στην Αρχαία Σπάρτη, αν και η πλειοψηφία αυτών τοποθετούν τον θεσμό αυτόν προγενέστερο της νομοθεσίας του Λυκούργου, ήδη από την εποχή της καθόδου των Δωριέων στη νότια Ελλάδα και την εγκατάστασή τους στην Λακωνία και την κοιλάδα του Ευρώτα από τον 11ο μέχρι και τον 10ο π.Χ. αιώνα. Ο θεσμός των Εφόρων αντιθέτως, τοποθετείται αρκετά μεταγενέστερα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι όλες οι διαθέσιμες πηγές και μαρτυρίες για τη Ρήτρα είναι μεταγενέστερες.
Παρόλα αυτά, η «Μεγάλη Ρήτρα» του Λυκούργου θα αποτελέσει εκείνο ακριβώς το νομικό καταστατικό το οποίο πέραν των κοινωνικών και οικονομικών του εκφάνσεων (ο Λυκούργος θα χωρίσει παραδείγματος χάριν τη γη των Λακεδαιμονίων σε ίσους κλήρους, απαγορεύοντας την κατάτμηση και την πώληση αυτής, προκειμένου οι ετοιμοπόλεμοι «όμοιοι» να έχουν ένα σταθερό εισόδημα από το κομμάτι γης τους χωρίς να χρειάζεται να το καλλιεργούν οι ίδιοι. Αυτό το έκαναν οι είλωτες) θα προσδώσει στην Λακεδαίμονα τον εμφανώς μιλιταριστικό πολιτειακό της χαρακτήρα, έναν χαρακτήρα ο οποίος θα δώσει την πρωτοκαθεδρία του Ελληνικού κόσμου στους Σπαρτιάτες ήδη από την αρχαϊκή εποχή (8ος – 5ος αι. π.Χ.) .
Σχετικά λοιπόν με την εκπαίδευση των νέων στην αρχαία Σπάρτη, γνωρίζουμε πρωτίστως ότι σε αντίθεση με εκείνη της Αθήνας που ήταν ιδιωτική και οριζόταν από τους γονείς του παιδιού, στη Λακεδαίμονα ήταν δημόσια και με το περιεχόμενό της πλήρως δομημένο από την πολιτεία. Ο θεσμός της Αγωγής, πρωτοτυπία του Λυκούργου, έβρισκε τον νέο Σπαρτιάτη μακριά από το σπίτι του στο 7ο έτος της ζωής του και αντιμέτωπο με ορισμένες προκλήσεις, οι οποίες ήταν καταλλήλως προσχεδιασμένες για να καλλιεργήσουν στους μελλοντικούς οπλίτες της Σπαρτιατικής φάλαγγας την ανθεκτικότητα, την υπομονή, την παρατηρητικότητα και την στρατηγική σκέψη. Συγκεκριμένα, από τα εφτά τους μέχρι και τα είκοσι έτη, οι νέοι περνούσαν τρία βασικά επίπεδα αγωγής: Την κλοπή, την «παιδεραστία» και την «Κρυπτεία». Το επίπεδο της κλοπής αποσκοπούσε στο να γαλουχήσει τους μικρούς Σπαρτιάτες στη μεθοδικότητα, τη διαφυγή, την υπομονή και την παρατηρητικότητα, με απώτερο σκοπό να μην πιαστούν οι νέοι κατά τη διάρκεια της πράξης της κλοπής.
Το δεύτερο στάδιο της αγωγής είχε να κάνει με την «παιδεραστία». Ο όρος αυτός έχει να κάνει με τη σύναψης σχέσης ανάμεσα σε έναν μεγαλύτερο σε ηλικία άνδρα (τον επονομαζόμενο «εραστή»), με τον εκπαιδευόμενο νέο (τον «ερώμενο»). Αν και οι όροι προδιαθέτουν μια ερωτική και ομοφυλοφιλική σχέση ανάμεσα στους δύο άνδρες, ο σκοπός αυτού του δεύτερου σταδίου της αγωγής ήταν η διαρκής επιμέλεια του νεότερου άνδρα από τον μεγαλύτερο, με τον ξεπεσμό στη θηλυπρέπεια να είναι άκρως τιμωρητέα από την Πολιτεία.
Επομένως, η σχέση αυτή είχε περισσότερο τη μορφή μέντορα-μαθητευόμενου, ήταν καθαρά πλατωνική και είχε ως σκοπό να καλλιεργήσει στους νέους τα αισθήματα αδελφοσύνης, συντροφικότητας και φιλοπατρίας, απαραίτητα για τη διατήρηση της ευνομίας στην Σπαρτιατική κοινωνία, όπως ακριβώς προέβλεπε ο Λυκούργος. Τρίτο και τελευταίο στάδιο, η «Κρυπτεία» αποτελούσε ιδιαίτερη πρόκληση για τους νέους Σπαρτιάτες, καθώς όφειλαν να απογυμνωθούν από τον ρουχισμό και την πανοπλία τους, φεύγοντας από την πόλη για να επιβιώσουν στην άγρια φύση. Όταν κατόρθωναν να επιβιώσουν (με την κρυπτεία αρχικά να περιλαμβάνει και τη δολοφονία ενός άγριου ζώου, μετέπειτα τη δολοφονία ειλώτων, ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα και έπειτα), οι νέοι ενήλικες πλέον Σπαρτιάτες ήταν μαθημένοι στην επιβίωση σε δυσχερείς συνθήκες, εξοικειωμένοι με την τέχνη του πολέμου, έχοντας όλες εκείνες τις απαραίτητες αρετές για τη στελέχωση του Σπαρτιατικού στρατού.
Εν κατακλείδι, αν και η πολιτειακή οργάνωση της Αρχαίας Λακεδαίμονας ήταν ιδιαίτερη σε σχέση με τις υπόλοιπες πόλεις-κράτη της Ελλάδος, κατόρθωσε μέσω αυτής και των θεσμών της, όπως είδαμε πρωτοτυπίες όλα του Λυκούργου, να αποτελέσει την ηγεμονική δύναμη στην Ελλάδα για αρκετούς αιώνες, προκαλώντας άλλοτε τον φθόνο και το μίσος, άλλοτε το δέος και τη λατρεία του τότε γνωστού κόσμου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Το πολίτευμα της Σπάρτης. Ο νομοθέτης Λυκούργος. Η Γερουσία. Οι πέντε έφοροι., eranistis.net, Διαθέσιμο εδώ
- Η αγωγή των νέων στην αρχαία Σπάρτη, cognoscoteam.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Λυκούργος, ο μέγας νομοθέτης της αρχαίας Σπάρτης, iellada.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Μανιάτη, Ροδόπη (2003), Το σύνταγμα της αρχαίας Σπάρτης, Πτυχιακή Εργασία, Αθήνα: Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Διαθέσιμο εδώ
- Μεγάλη Ρήτρα: Το πολίτευμα της αρχαίας Σπάρτης, offlinepost.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Το πολίτευμα στην αρχαία Σπάρτη, lus.gr, Διαθέσιμο εδώ
