Tης Χρυσάνθης Παπαναστασίου,
Η σύγχρονη παγκόσμια κοινωνία έχοντας πληγεί από πληθώρα ατυχών αναπτυξιακών πολιτικών, που αντί να προτάσσουν τη βιωσιμότητα στοχεύουν στην προαγωγή και στον υπερπλουτισμό λίγων, δυσκολεύεται να στρέψει τα μάτια της προς εναλλακτικές πολιτικές, που δεν κατέχουν τον στείρο χαρακτήρα μιας μεταρρυθμιστικής πολιτικής, αλλά βρίσκονται στον τομέα της ηθικής. Μια τέτοια πρακτική είναι η ηθική του care. Η ηθική της φροντίδας δεν αποτελεί ένα πολιτικό όραμα αποκομμένο από την πραγματικότητα, αλλά την ευρεία κατανόηση πως η κοινωνική ευημερία μπορεί να είναι αποτέλεσμα μόνο αλληλεξάρτησης και αλληλοδέσμευσης με στόχο την κάλυψη των αναγκών όλων των πολιτών.
Η θεωρία του care βρίσκει το έρεισμά της στο δεύτερο φεμινιστικό κύμα και συγκεκριμένα στον «φεμινισμό της διαφοράς». Βασικές παράμετροι αυτής της ηθικής είναι η συναισθηματική, δηλαδή η απόκτηση του αισθήματος της ευθύνης απέναντι στον άλλον, με βασικό στοιχείο την ενσυναίσθηση και η επιτελεστική, που περιλαμβάνει το σύνολο των ενεργητικών πράξεων που κανείς προβαίνει προκειμένου ο συνάνθρωπός του να νιώσει καλά. Η «ηθική της φροντίδας» είναι διανοητικό προϊόν της Carol Gilligan και έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την «ηθική της δικαιοσύνης», η οποία δεύτερη, στηριζόμενη αποκλειστικά σε αντικειμενικά δεδομένα συχνά φτάνει σε τέλμα. Το ζήτημα που προκύπτει αναφορικά με την πρακτική της φροντίδας είναι η πλήρης απαξίωση των κύριων φορέων της. Η «αορατότητα» των επαγγελμάτων φροντίδας προκύπτει από τη συνθετότητα που χαρακτηρίζει τις σχέσεις μεταξύ αυτού που λαμβάνει και αυτού που δίνει βοήθεια, οι οποίες δημιουργούν μία ιδιαίτερη ιεραρχική σχέση, η οποία αντί να μεταφράζεται ως δόση-αντίδοση, κρίνεται εσφαλμένα ως σχέση υποτέλειας.
Στη θεωρητική του βάση το Care περιλαμβάνει το “care about”, δηλαδή την αναγνώριση του τι είναι αυτό που έχει ανάγκη ο άλλος, η ηθική στάση της προσοχής, το “take care of”, τη λήψη ευθύνης και τον καθορισμό του τρόπου ανταπόκρισης, την ηθική στάση της ευθύνης , το “care giving”, δηλαδή την πρακτική επιτέλεση της πράξης πρόνοιας και το “care receiving”, δηλαδή το πλήρες care, που συντελείται με την αναγνώριση από μέρους του λήπτη του καλού της ευεργετικής πράξης του δότη. Έτσι, ολοκληρωμένο και υγιές –και όχι πατερναλιστικό– κρίνεται το care, όταν συμπληρώνεται ο κύκλος μεταξύ δόσης και αντίδοσης.
Το ενδιαφέρον που προκύπτει αναφορικά με την ηθική του care δεν είναι τόσο η θεωρητική του προσέγγιση όσο η πραγματική της εφαρμογή. Γενική παραδοχή αποτελεί το γεγονός πως μεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών κατηγοριών υπάρχει διαβάθμιση της ανάγκης και της αλληλεξάρτησης, καθώς οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες βρίσκονται συνήθως στη θέση του αποδέκτη της παροχής και όχι του δότη. Αυτή η διαβάθμιση είναι απόλυτα φυσιολογική και αποτελεί ακριβή έκφραση της ισότητας. Το συχνό σφάλμα στο οποίο πολλοί υποπίπτουν στο πλαίσιο της ερμηνείας του care είναι η περιοριστική σύνδεσή του με το συναίσθημα. Στην πραγματικότητα αυτό αποτελεί μία πτυχή μόνο αυτής της φιλοσοφικής αντίληψης και παραπέμπει –ακούσια– στη λανθασμένη εκτίμηση της εφαρμογής του. Με τη σύνδεση του care με το συναίσθημα καταλήγουμε στην ταύτισή του με την «αόρατη» ιδιωτική σφαίρα, αλλά και στην καθιέρωση της ιεραρχικής του κατωτερότητας, έναντι των εργασιών που λαμβάνουν χώρα στη δημόσια σφαίρα. Μία τέτοια αντίληψη είναι προφανώς υπεραπλουστευτική και λανθασμένη και δημιουργεί τη νοηματική παρεξήγηση της ταύτισής της με αυτή της αίσθησης της συγγένειας και της οικειότητας, αλλά και της θηλυκότητας, καθώς μία παραδοσιακή προσέγγιση θα περιόριζε τις υπηρεσίες υγείας στο πλαίσιο του οικιακού «φροντίζειν».
Η πραγματικότητα, ωστόσο, βρίσκεται πολύ μακριά από αυτή την απαρχαιωμένη κατανόηση του care. Αν αυτό αποσυνδεθεί από το συναίσθημα και την απλή έμφυτη τάση του ανθρώπου να φροντίζει για την ευημερία των συνανθρώπων του, τότε μπορεί να ερμηνευτεί ως μία πρωτότυπη και προοδευτική μεταρρυθμιστική αλλαγή. Όσο η φιλελεύθερη πολιτική σκηνή εμμένει στην αντικειμενική εφαρμογή της «ηθικής της δικαιοσύνης» χωρίς να δημιουργεί ένα αποτελεσματικό κράμα μεταξύ των δύο ηθικών, τότε συναινεί στη συνέχιση της αποσιώπησης των καθημερινών φορέων της αλληλοβοήθειας. Η επιδίωξη δεν είναι μία ολική πολιτική κυριαρχία του care, αλλά η ένταξή του στον τομέα της δημοκρατικής πολιτικής αντίληψης. Το δημοκρατικό πολίτευμα οφείλει να δημιουργήσει μία πλατφόρμα εφαρμογής για αυτό, προκειμένου το πολιτικό υποκείμενο να ταυτιστεί με το υποκείμενο της φροντίδας. Δεν πρόκειται παρά για μία εξελιγμένη και ανθρωποκεντρική εκδοχή του κράτους δικαίου, καθώς μόνο με τη δημιουργία αυτού του ευθέος διαλόγου μεταξύ πολιτών και εξουσίας είναι δυνατόν να επιτευχθεί έμπρακτα ο θεσμός του κράτους πρόνοιας, καθώς οι ηθικές αρετές της προσοχής, της υπευθυνότητας, της ευθιξίας και της δεξιότητας της ανταπόκρισης στην ανάγκη του άλλου δεν πρέπει να περιορίζονται μόνο στην εσωτερική σχέση μεταξύ δότη και λήπτη φροντίδας, αλλά και να επεκτείνονται στον τομέα των πολιτικών πρακτικών.
Η ηθική του care, ούσα στενά συνδεδεμένη, αλλά όχι ταυτόσημη, με τη φιλοσοφική θεωρία του “maternalism”, δηλαδή της οπτικής υπό το πρίσμα της μητρικής αγάπης, προτάσσει τη φροντίδα των προστατευόμενων μελών και αποφασίζει με γνώμονα την ευθύνη και την δίχως προσωπικό όφελος ευτυχία των αγαπημένων προσώπων. Υπό μία πιο διευρυμένη προσέγγιση αυτής της θεωρίας, το care μπορεί να είναι το κατάλληλο ιδεολογικό μονοπάτι για την προστασία πανανθρώπινων αγαθών, όπως το περιβάλλον και η κοινωνική ευημερία. Έμπρακτη εφαρμογή του «φροντίζειν» μπορεί να είναι η φιλανθρωπία και η προστασία των ζώων, τα οποία πρέπει να κριθούν ως προνομιούχα κατηγορία αποδέκτη του care. Σύγχρονες κοινωνικές αναπτυξιακές πολιτικές τόσο στον τομέα της πρόληψης όσο και της αντιμετώπισης, όπως η βιωσιμότητα (sustainability), δεν μπορούν παρά να κριθούν ως εξελιγμένες εκφάνσεις αυτής της φιλοσοφικής θέσης.
Συμπερασματικά, είναι απαραίτητο οι νέες πολιτικές γενεές να αναγνωρίσουν τη σημασία της αλληλοβοήθειας και αλληλοδέσμευσης ως πραγματική έκφραση της προοδευτικής πολιτικής εξέλιξης. Σε μια κοινωνία που κυριαρχεί ο διαχωρισμός και οι διαφορές κρίνονται ως σημαντικότερες των ομοιοτήτων, μήπως αυτή ακριβώς η υπέρβαση της ατομικότητας είναι η λύση για την πραγματική εξέλιξη και πρόοδο;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «In A Different Voice» Carol Gilligan, Harvard University Press
- «Caring Democracy: Markets, Equality, and Justice», Joan C. Tronto, NYU Press
