Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Η Αρχαϊκή εποχή έφερε πολλές μεταβολές στις ισορροπίες μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων στις πόλεις – κράτη, των οποίων οι διαφωνίες πολλές φορές οξύνονταν σε βαθμό ανοιχτής σύγκρουσης. Αυτό οδήγησε στην αδήριτη ανάγκη της δημιουργίας νέων νόμων, οι οποίοι θα έπρεπε να επαναφέρουν την ισορροπία μεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων και θα λάμβαναν περισσότερο υπόψιν τα φτωχότερα μέλη της κοινωνίας από τους ήδη υπάρχοντες νόμους, ανάγκη η οποία ανετέθη στους νομοθέτες.
Ένας από τους γνωστότερους σήμερα Αρχαίους Έλληνες ήταν ο Σόλων ο Αθηναίος, και όχι άδικα, αν αναλογιστεί κανείς πόσο καινοτόμο αλλά και επιδραστικό ήταν το νομοθετικό του έργο. Το 594 π.Χ. του δόθηκε το αξίωμα του επώνυμου άρχοντα μαζί με το δύσκολο καθήκον της δημιουργίας μιας νομοθεσίας, η οποία θα ικανοποιούσε όλες τις κοινωνικές τάξεις των Αθηνών, οι οποίες εκείνη την εποχή αναλώνονταν σε έναν εμφύλιο πόλεμο ως αποτέλεσμα των ανισοτήτων που είχαν οξυνθεί εντός των τειχών της πόλης. Ο πλέον γνωστός νόμος του Σόλωνα ήταν η σεισάχθεια (σείω + άχθος = μετακινώ το βάρος), με τον οποίο καταργήθηκαν όλα τα χρέη των Αθηναίων, είτε προς το κράτος είτε προς συμπολίτες τους. Η σεισάχθεια έδρασε ευεργετικά προς τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα, ωστόσο, όπως ήταν προφανές, οι πλουσιότεροι διαμαρτυρήθηκαν, καθώς ουσιαστικά τους κατασχέθηκαν χρήματα με την ρύθμιση αυτή.
Ο Σόλων, μετά την καταπράυνση των φτωχών, εκπόνησε μια σειρά από διατάγματα ιδιαίτερα σημαντικά για την Αθηναϊκή πολιτεία. Καθιέρωσε την ισονομία μεταξύ φτωχών και πλουσίων, απελευθέρωσε τους πολιτικούς κρατουμένους της πρότερης ταραγμένης περιόδου, ενώ χώρισε τους πολίτες σε τέσσερις τάξεις ανάλογα με το εισόδημά τους (πεντακοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες, θήτες), και θέσπισε κλιμακούμενη φορολογία – με την κατώτερη τάξη, τους θήτες, να απαλλάσσεται αυτής. Παράλληλα, καθώς πλέον το δικαίωμα του εκλέγεσθαι δινόταν στους πολίτες ανάλογα με την τάξη στην οποία κατατάσσονταν, η παλαιά ολιγαρχία της γης έχασε σημαντικό τμήμα της δύναμής της εις βάρος των εμπόρων και των βιοτεχνών. Ο Σόλωνας δημιούργησε την Βουλή των Τετρακοσίων, στην οποία κάθε φυλή εξέλεγε εκατό μέλη, και η οποία προετοίμαζε τα μέτρα, πριν αυτά τεθούν προς συζήτηση στην Εκκλησία του Δήμου. Επιπρόσθετα, δημιουργήθηκε το δικαστικό σώμα της Ηλιαίας, το οποίο αποτελείτο από έξι χιλιάδες πολίτες, οι οποίοι επιλέγονταν με κλήρο και απάρτιζαν τα δικαστήρια, στα οποία δικάζονταν όλες οι υποθέσεις εκτός του φόνου και της προδοσίας. Ένας ακόμα νόμος του Σόλωνα ήταν η εκλογή των ανώτατων αρχόντων απ’ ευθείας από τους πολίτες και όχι με διορισμό από τον Άρειο Πάγο, όπως γινόταν ως τότε.
Η νομοθεσία του Σόλωνα μπορεί να μην ικανοποίησε πλήρως τα αιτήματα των χαμηλότερων στρωμάτων, αλλά η σπουδαιότητά της έγκειται στην μετριοπάθειά της και στο ότι οδήγησε στη σταθεροποίηση του πολιτεύματος, ενώ παράλληλα με τις αλλαγές που έφερε στην μέθοδο ανάδειξης στις θέσεις εξουσίας έθεσε τα θεμέλια της δημοκρατίας. Αργότερα, ο Σόλων έφυγε από την Αθήνα ώστε να ταξιδέψει στην Ανατολική Μεσόγειο. Μεταξύ άλλων, στο ταξίδι του αυτό, πέρασε ένα χρονικό διάστημα σε μια πόλη της Κύπρου, της οποίας οι κάτοικοι του είχαν αναθέσει την δημιουργία νόμων. Η πόλη αυτή στην συνέχεια άλλαξε το πρότερο όνομά της σε Σόλοι, προς τιμήν του μεγάλου νομοθέτη. Αξίζει να σημειωθεί πως αρκετά αργότερα, το 450 π.Χ., δέκα επιφανείς Ρωμαίοι που είχαν αναλάβει τη δημιουργία νόμων στη Ρώμη (decemviri) επισκέφτηκαν την Αθήνα ώστε να ενημερωθούν για τους νόμους του Σόλωνα, οι οποίοι και θεωρείται πως επηρέασαν την τότε ρωμαϊκή νομοθεσία, την Δωδεκάδελτο.
Στο νότιο άκρο του αρχαϊκού πολιτισμού, στην Κυρήνη, ελληνική πόλη της σημερινής Λιβύης, στα μέσα του έκτου αιώνα (περίπου 550 π.Χ.), επικρατούσε αναταραχή μετά από διαδοχικές ήττες του στρατού της πόλης από τους ιθαγενείς και από την επακόλουθη δολοφονία του βασιλιά Αρκεσίλαου. Για να βρουν λύση στην αστάθεια, οι Κυρηναίοι αποφάσισαν να ζητήσουν χρησμό από το Μαντείο των Δελφών, με την Πυθία να τους κατευθύνει στην εύρεση νομοθέτη από την αρκαδική Μαντίνεια. Οι κάτοικοι της Μαντινείας έστειλαν τον Δημώνακτα, έναν από τους πλέον ευυπόληπτους Μαντινείς, ο οποίος και δέχτηκε να μεταβεί στην Κυρήνη για να νομοθετήσει. Ο Δημώναξ χώρισε τους Έλληνες κατοίκους της Κυρήνης σε τρεις φυλές, με την πρώτη φυλή να περιέχει τους Έλληνες που κατάγονταν από τη Θήρα και την γύρω περιοχή, τη δεύτερη να συμπεριλαμβάνει τους Πελοποννήσιους και τους Κρητικούς, ενώ στην τρίτη φυλή κατέταξε τους νησιώτες. Με βάση την νομοθεσία του Δημώνακτα, ο βασιλιάς Βάττος διατήρησε μεν το βασιλικό και το θρησκευτικό αξίωμα, καθώς και τα κτήματά του, αλλά αποστερήθηκε όλα τα υπόλοιπα προνόμια που απολάμβαναν μέχρι τότε οι βασιλείς της Κυρήνης. Μετά τον θάνατο του Βάττου, ο γιός του και διάδοχός του Αρκεσίλαος ο νεότερος θέλησε να καταλύσει τους νόμους του Δημώνακτα και να κυβερνήσει με απόλυτη εξουσία όπως οι πρόγονοί του, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος και ο Αρκεσίλαος να εγκαταλείψει την Κυρήνη.
Επανερχόμαστε με το νου στην Αττική, στην οποία μετά τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα κυβέρνησαν δικτατορικά οι Πεισιστρατίδες. Στο τέλος του έκτου π.Χ. αιώνα (510) η Αθήνα είχε μόλις απαλλαχθεί από την τυραννία του γιου του Πεισίστρατου Ιππία, χάρη στη συμμαχία της αριστοκρατικής οικογένειας των Αλκμαιωνιδών με τους Σπαρτιάτες. Ηγέτης της οικογένειας αυτής, την οποία είχαν εξορίσει οι τύραννοι, ήταν ο Κλεισθένης, ο οποίος και έμελλε να χαρακτηριστεί πατέρας της Δημοκρατίας χάρη στις ρηξικέλευθες μεταρρυθμίσεις στις οποίες προχώρησε. Ο Κλεισθένης διαίρεσε εκ νέου τους Αθηναίους, αυτή την φορά σε δέκα φυλές, καθεμία από τις οποίες εξέλεγε έναν στρατηγό, και πενήντα άτομα στην νέα Βουλή, η οποία πλέον αριθμούσε πεντακόσια αντί για τετρακόσια μέλη. Στην Βουλή των πεντακοσίων διορίζονταν μέσω κλήρωσης όσοι πολίτες δεν είχαν ήδη υπηρετήσει ως σύμβουλοι της Βουλής, ενώ η θητεία τους διαρκούσε ένα έτος. Έτσι πλέον η εκλογή ήταν ζήτημα τύχης και όχι καταγωγής ή περιουσίας, όπως υπήρξε μέχρι τη στιγμή εκείνη. Αξίζει να σημειωθεί πως και πολλοί ξένοι απέκτησαν δικαιώματα πολίτη και πρόσβαση στις διαδικασίες της πόλης, με την προσθήκη των οποίων η απαρτία της Εκκλησίας του Δήμου έφτασε στα τριάντα χιλιάδες άτομα.
Ιδιαίτερη μνεία αξίζει ο εμπλουτισμός της Εκκλησίας του Δήμου με τον θεσμό του εξοστρακισμού, με τον οποίο οι πολίτες είχαν την δυνατότητα, μέσω μυστικής ψηφοφορίας, να εξορίσουν για δέκα χρόνια κάποιον άνθρωπο που θεωρούσαν επικίνδυνο για το Κράτος, γράφοντας το όνομά του πάνω σε ένα θραύσμα αγγείου. Ο Κλεισθένης θέσπισε αυτή την δυνατότητα ώστε να δώσει την δυνατότητα στην Αθήνα να προστατευθεί από δημαγωγούς, ενώ υπήρξε ένα από τα άτομα που εξοστρακίστηκε.
Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένους, που συμπλήρωσαν τα μέτρα που είχε λάβει ο Σόλων κάποιες δεκαετίες νωρίτερα, είχαν ως αποτέλεσμα όλες οι εξουσίες να είναι προσβάσιμες σε όλους τους πολίτες, γεγονός που κατέστη ακρογωνιαίος λίθος της δημοκρατίας. Το πολίτευμα αυτό και η διαφύλαξή του έδωσε ένα επιπλέον κίνητρο στους Αθηναίους, οι οποίοι πλέον θα μάχονταν όχι μόνο για την πατρίδα τους αλλά και για τη διαφύλαξη των ελευθεριών τους. Και η ώρα της άμυνας για τη διασφάλιση του πολιτεύματος δε θα αργούσε, καθώς ο Περσικός κίνδυνος ήταν προ των πυλών, δώδεκα μόλις χρόνια μετά την ολοκλήρωση των μεταρρυθμίσεων του μεγάλου Αλκμαιωνίδη πολιτικού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ηρόδοτος (1992), Ηροδότου «Ιστορίαι», ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ (Βιβλίο 4), Μτφρ. Η. Σπυρόπουλος, Αθήνα: Εκδόσεις Γκοβόστη.
- Will Durant (1939). Η παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού -Τόμος Β΄: Η ζωή της Ελλάδας, Νέα Υόρκη: Εκδόσεις Simon & Chuster.
