Του Γιάννη Μάρκελλου,
Η Ανατολή της πάλαι ποτέ Βυζαντινής Αυτοκρατορίας απετέλεσε την γενεσιουργό αιτία ασπασμού του Χριστιανισμού από το Βυζάντιο προς πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Η Βυζαντινή παράδοση με την λογοτεχνία, την πνευματική άνθηση σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως επί παραδείγματι το Βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο και η Βυζαντινή διπλωματία δημιούργησαν το πρόσφορο έδαφος, ώστε η Βυζαντινή ιδέα να εγκολπωθεί στην Σλαβική πραγματικότητα ως η μόνη στιβαρή ιδέα για την οικοδόμηση μιας ανθηρής Οικουμενικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο κόσμος των Σλάβων βρήκε νόημα με τη διάδοση του Χριστιανισμού χάρη στις προσπάθειες του Οικουμενικού Πατριαρχείου με κορυφαίο γεγονός την μεταστροφή των Ρώσων στην Ορθόδοξη Εκκλησία.
Το ιστορικό αυτό γεγονός απετέλεσε στροφή 180ο μοιρών επηρεάζοντας την πνευματική ταυτότητα όλου του τότε Χριστιανικού κόσμου. Δεν πρέπει να παραγνωριστεί το γεγονός, ότι κατά τον 8ο αιώνα οι Σλάβοι λάτρευαν κάθε τι ξένο από την Ορθόδοξη πραγματικότητα όπως τις δυνάμεις της φύσης, τον ήλιο, τον άνεμο, τον κεραυνό, τα αγαθοποιά ή κακοποιά πνεύματα των υδάτων. Στον αντίποδα αυτής της άλογης θρησκευτικότητάς των υπήρχε και ο κίνδυνος επιρροής του Ισλαμικού πολιτισμού από Τούρκους και Χάζαρους, όπως σημειώνει ο Ιστορικός Dvornik.
Η πρώτη ουσιαστική ιστορικά καταγεγραμμένη μεταστροφή των Ρώσων στην Ορθόδοξη παράδοση καταγράφεται επί Πατριαρχείας Φωτίου. Στο διάβα των αιώνων από πολλούς ιστορικούς χαρακτηρίστηκε ως το πρώτο βάπτισμα των Ρώσων. Αφορμή απετέλεσε η επιδρομή των Ρώσων κατά της Βασιλεύουσας, το έτος 860, όταν προσπάθησαν να αιφνιδιάσουν την καλά οχυρωμένη Κωνσταντινούπολη. Από τις ίδιες τις ιστορικές πηγές γινόμαστε δέκτες της μεγαλομανίας των Ρώσων. Ειρήσθω εν παρόδω για να γίνει περισσότερο κατανοητό, ότι οι Ρώσοι δεν είχαν τις προϋποθέσεις για αυτήν την επιδρομή φανερώνεται καίτοι περισσότερο από το γεγονός ότι τα ρωσικά μονόξυλα καταστράφηκαν ολοσχερώς χάρη στο υγρό πυρ. Περί του υγρού πυρός πρέπει να γίνει εκτενής αναφορά, διότι το επιστημονικό ενδιαφέρον ακόμα δεν έχει σταματήσει.
Οι έδρες Βυζαντινών σπουδών διοργανώνουν επιστημονικά συμπόσια για να ξετυλίξουν το κουβάρι αυτού του κυριολεκτικά φοβήτρου της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το μόνο που θα πρέπει να αναφερθεί για να αντιληφθούμε την σπουδαιότητα του υγρού πυρός είναι το γεγονός, ότι είχε τη δυνατότητα να μην σβήνει στο νερό και εκτός αυτού να κολλάει σε ότι άγγιζε. Τώρα όσον αφορά την επιδρομή των Ρώσων κατά της Βασιλεύουσας το 860 καθίσταται αυταπόδεικτο γεγονός ότι οι Ρώσοι ήθελαν να εργαλειοποιήσουν την Ορθόδοξη πίστη προκειμένου να αποκτήσουν εμπορικά προνόμια στις αγορές της Κωνσταντινουπόλεως.
Ο Πατριάρχης Φώτιος -δικαίως κατετάχθη στο Αγιολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας- αποτελεί φωτεινό ορόσημο της Εκλλησιαστικής μας αυτοσυνειδησίας. Όντας βαθύς γνώστης των προοπτικών της Βυζαντινής διπλωματίας καταφέρνει και πείθει τους ηγεμόνες του Κιέβου να ασπαστούν τον Χριστιανισμό. Ενσαρκωτής αυτής της Ιεραποστολής ήταν αδιαμφισβήτητα ο Πατριάρχης Φώτιος, ο οποίος σε Συνοδική επιστολή στους Πατριάρχες της Ανατολής το 867 θα σημειώσει ανάμεσα στα άλλα: «[…] Και επί τοσούτον αυτούς ο της πίστεως πόθος και ζήλος ανέφλεξεν, ώστε και επίσκοπον και ποιμένα δέξασθαι και τά των χριστιανών θρησκεύματα διά πολλής σπουδής και επιμελείας ασπάζεσθαι». Κατά την διάρκεια των αιώνων ήρθαν στο φως και άλλες θεωρίες, οι οποίες τρόπον τινά ακύρωναν την Ιεραποστολική δράση του Ιερού Φωτίου. Επί παραδείγματι, άλλες πηγές θεωρούν, ότι η υιοθέτηση της Χριστιανικής πίστης από τους Ρώσους του Κιέβου πραγματοποιήθηκε με θαυματουργική θεοσημεία. Αυτή η θεώρηση κραύγαζε ότι συνέβη με την ρίψη του Ευαγγελίου μέσα στη φωτιά από την οποία βγήκε αλώβητο το Ιερό Ευαγγέλιο, και έτσι συνέβη το μαζικό βάπτισμα των Κιεβινών. Η ιστορική, όμως, πραγματικότητα θεωρεί αδιαμφισβήτητη την ιεραποστολική δράση του Πατριάρχου Φωτίου θεωρώντας την θεοσημεία ως μια πράξη της που ανήκει στην σφαίρα της μυθικής δεοντολογίας.
Ειρήσθω εν παρόδω, το Χριστιανικό μήνυμα στη Ρωσία επισφραγίστηκε καίτοι περισσότερο με τις ανεπτυγμένες εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στο Βυζάντιο και τη Ρωσία. Ιστορικά οι Βυζαντινό-Ρωσικές σχέσεις μπορούν να σκιαγραφηθούν σε τρείς σημαντικές εμπορικές συνθήκες, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη 911, 945, 971. Σε γενικές, όμως, γραμμές δεν θα πρέπει να παραληφθεί και η αναφορά του γεγονότος, ότι οι Ρώσοι ανάμεσα στα πολλά προνόμια που τους είχαν παραχωρηθεί ήταν και η πλήρης ελευθερία της εμπορικής δραστηριότητάς των. Το εμπόριο δηλαδή άνοιξε διαύλους επικοινωνίας και τόνωσε τη διασπορά του Χριστιανικού μηνύματος στη Ρωσία και το Κίεβο διότι πέραν της ανταλλαγής εμπορευμάτων παρατηρήθηκε και ανταλλαγή πνευματικών αγαθών. Στο πλαίσιο αυτό η πλευρά του Βυζαντίου λειτουργούσε κάτω από την εκπλήρωση των δικών του συμφερόντων. Βέβαια, κατά τον 9ο αιώνα οι πηγές φανερώνουν ότι οι σχέσεις Ρώσων και Βυζαντινών διέπονταν από συναλληλία και ευρυθμία, αυτό ενδυναμώνεται καίτοι περισσότερο από το φαινόμενο κατά το οποίο οι Κιεβινοί Ρώσοι ανταποκρίνονταν με μεγάλη προθυμία στις επιταγές του Βυζαντίου. Οι Ρώσοι όμως δεν παρέβλεψαν στη θερμότατη αυτή συναλληλία με τους Βυζαντινούς να καταβάλλουν τον καθιερωμένο τελωνειακό δασμό.
Η Ρωσία άμα τη ελεύσει του Χριστιανικού μηνύματος γνώριζε, ότι ο ηγεμόνας ασκούσε απόλυτη εξουσία σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, με λίγα λόγια ήταν ο Αρχιερέας του πολιτικού, κοινωνικού και θρησκευτικού βίου των Σλάβων. Το βάπτισμα της ηγεμονίδος Όλγας κατά την παραμονή της στη Κωνσταντινούπολη σηματοδότησε και επισήμως τον ευαγγελισμό των Ρώσων το 988. Οι ιστορικές πηγές όντας αμφίσημες σχετικά με το βάπτισμα της Όλγας διότι ένας Ρώσος χρονογράφος θεωρεί ότι εάν έγινε στην Κωνσταντινούπολη το βάπτισμα γιατί εκ μέρους του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου κρατήθηκε μια στάση σιγής ιχθύος. Σχετικά με την παρουσία της ηγεμονίδος Όλγας στην Κωνσταντινούπολη μαθαίνουμε από μαρτυρίες που αναφέρονται σε επίσημες δεξιώσεις προς τιμήν της Όλγας.
Το επιστημονικό κοινό θα λέγαμε βρίσκεται έντρομο μπροστά στη σιγή των Βυζαντινών πηγών. Από την παράδοση όμως ενός Ρωσικού Χρονικού αντλούμε πολλά ιστορικά στοιχεία: «Η Όλγα μετέβη εις τους Έλληνας και έφθασεν εις Κωνσταντινούπολιν. Αυτοκράτωρ ήτο τότε ο Κωνσταντίνος, υιός του Λέοντος. Ο Αυτοκράτωρ ορών αυτήν ωραιοτάτην ούσαν την όψιν και συνετωτάτην, εθαύμασε την ευφυίαν αυτής, συνωμίλησε μετ’ αυτής και είπε Σύ είσαι αξία να βασιλεύης μεθ΄ημών εις την πόλιν αυτήν». Οι ιστορικοί προκειμένου να διαλευκάνουν το βάπτισμα της Όλγας θα αποπειραθούν να υποστηρίξουν, ότι επρόκειτο για μια προσπάθεια εκ μέρους της ηγεμονίδος να διεκδικήσει την διοικητική αυτονομία της ανύπαρκτης ακόμη Κιεβινής Εκκλησίας. Πρωταρχικός σκοπός της ηγεμονίδος Όλγας δεν φαίνεται να ήταν το Βάπτισμα αυτό καθεαυτό, αλλά η κατοχύρωση και διερεύνηση των εμπορικών προνομίων των Ρώσων.
Η Όλγα δεν παρέμεινε μόνο εκεί αλλά παρατηρήθηκε και διπλωματική στροφή προς τη Δύση. Σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν την κίνηση της Όλγας αυτή δυσερμήνευτη, από την άποψη κατά την οποία, όπως ανεφέρθη παραπάνω, η Ρωσία εξασφάλισε πλείστα όσα εμπορικά προνόμια από το Βυζάντιο. Ωστόσο, οι Ρώσοι Πανσλαβιστές ιστορικοί θεωρούν την μεταστροφή της ηγεμονίδος Όλγας προς την φραγκική αυλή ως μια υποτιθέμενη προσπάθεια εκ μέρους της για μια ανεξάρτητη Εκκλησία της Ρωσίας. Όλα αυτά τα θεωρήματα όμως βρίσκονται στη σφαίρα της υπόθεσης και υπερτονίζουν μόνο τον Εκκλησιαστικό χαρακτήρα παραθεωρώντας τα πολιτικά ίσως κίνητρα, τα οποία μπορεί να κρύβονταν από πίσω. Οι Ρώσοι ως εξέχοντα πνεύματα κατενόησαν από πολύ νωρίς όταν απεστάλησαν Ρώσοι σοφοί από τον Βλαδίμηρο για να εξακριβώσουν ποιά είναι η καλύτερη θρησκεία συνέτειναν στην εξής διαπίστωση: «διότι δεν υπάρχει επί γής τοιαύτη μεγαλοπρέπεια η τοιούτον κάλλος», ενώ απογοητεύτηκαν από την λατρεία των Φράγκων. Προς επίρρωση τούτου ένας Ρώσος χρονογράφος αποδίδει στους Βογιάρους την παρατήρηση προς τον Βλαδίμηρο, ότι «εάν η ελληνική πίστις δεν ήτο καλή, δεν θα εδέχετο αυτήν η μάμμη σου Όλγα».
Παραπάνω, εδόθησαν οι καλύτερες προϋποθέσεις για να αντιληφθούμε το ιστορικό γίγνεσθαι κάτω από το οποίο δημιουργήθηκε η Εκκλησία της Ρωσίας ως μόρφωμα. Στις μέρες μας υπό το πρίσμα της αποδόσεως του Ουκρανικού Αυτοκεφάλου η Εκκλησία της Ρωσίας τίθεται στο προσκήνιο με το κατεξοχήν πλαστικό ιδεολόγημα περί της Τρίτης Ρώμης. Η ιστορία μας βοηθά να ανασύρουμε όχι από ένα κλειστό ντουλάπι μνήμες αλλά να αναδιοργανώσουμε την σκέψη μας συμφραζόμενο με το σύγχρονο πολιτικό-κοινωνικό γίγνεσθαι. Ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Κύριος Χρυσόστομος σε λόγο του θα σημειώσει μεταξύ άλλων, ότι στόχος της Ρωσίας πάντοτε ήταν και είναι να εξαλείψουν το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Από την άλλη πλευρά ο Μητροπολίτης Καμερούν θα υπογραμμίσει, ότι οι Ρώσοι στην Αφρική προσφέρουν χρήματα, μιλάνε ανθελληνικά και ρατσιστικά και προάγουν την ιδέα οι ιερείς να εργάζονται χωρίς επισκόπους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βλάσιος Φειδάς (2005), Εκκλησιαστική ιστορία της Ρωσίας από την ίδρυση της μέχρι σήμερα, Αθήνα: Εκδόσεις Αποστολική διακονία.
- Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Κύριος Ιερόθεος, Η ιστορία της Εκκλησίας της Ρωσίας και η θεωρία της τρίτης Ρώμης, Διαθέσιμο εδώ
- Αναστάσιος Ιωάννης Λάλλος (2016), Η ιστορία της Ελλησίας της Ρωσίας και η θεωρία της τρίτης Ρώμης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Διαθέσιμο εδώ
